Folquet de Marselha
(1250-1231)
sa "vida"... veraia per un còp?
Folquet de Marseilla si fo fillz d'un mercadier que fo de Genoa et ac nom ser Anfos. E quan lo paire muric, si-l laisset molt ric d'aver. Et el entendet en pretz et en valor ; e mes se a servir als valenz barons et als valenz homes, et a brigar com lor, et a dar et a servir et a venir et a anar. E fort fa grazitz et onratz per lo rei Richart e per lo comte Ramon de Tolosa e per En Barral, lo sieu seingnor de Marseilla.
Molt trobava ben e molt fo avinenz om de la persona. Et entendia se en la muiller del sieu seignor En Barral. E pregava la e fasía sas chansos d'ella. Mas anc per precs ni per cansos no i poc trobar merce, qu'ella li fezes nuill ben en dreit d'amor; per que totz temps se plaing d'Amor en soas cansos.
Et avenc si que la domna muric, et En Barrals, lo maritz d'ella e-l seingner de lui, que tant li fasía d'onor, e-l bons reis Richartz, e-l bons coms Raimos de Tolosa, e-l reis Anfós d'Arragon. Don el, per tristeza de la soa domna e dels princes que vos ai ditz, abandonet lo mon; e si se rendet a l'orde de Cistel cum sa muiller e cum dos fillz qu'el avia. E si fo faics abas d'una rica abadía, qu'es en Proensa, que a nom la Torondet. E pois el fo faichs evesques de Tolosa; e lai el muric.
(Nelli-Lavaud, tòm II pp 306-309)
Aquela vida, contràriament a l'usatge, dòna d'informacions "precisas e exactas" (Stronski). Folquet quitèt de trobar en 1195 e dintrèt a l'abadiá de Torondèt en 1200. Aviá cinquanta ans. Avèsque de Tolosa en 1205, i laissèt una reputacion de caçaire despietadós de catars. Ne faguèt perir mai de cinc cents. Sa mòrt es datada au 25 de Decembre de 1231.
Abans 1200, èra trobador a la mòda dins las principalas corts d'Occitania. Au mitan d'un fum d'autras bèlas dònas, cantèt Eudoxia de Bisància, l'esposa de Guilhèm VIII. Aquò se passa entre 1180 e 1187. Una interpolacion dins una "vida" o ditz.
"Et aras voil vos dire con el puois Folquet de Marseilla s'enamoret de la emperairitz que fo moillier d'en Guillem de Montpeslïer, la quals fo filla del emperador de Constantinopol, que ac nom Manuel... E si fo aisi desaventuratz qu'en aquela sason que s'en fo enamoratz, la dona si fo encusada qu'el la agués mal fait de Guillem de Montpeslier so marit; e fo crezut per el, si qu'el la mandet via e la parti de si, et ella se n'anet. Dont Folquetz remas trist e dolens, si con el dis que:
Mais no seria jauzens,
pois que n'era mens
l'emperairitz cui jovens
a pojad'els aussors gratz;
e s'il cors non fos forsatz,
ben feira parer
com folz si sap decazer.
Se reviram tot aquò en recit mens romantic, tot pòt semblar relativament exacte. En 1187 Guilhèm VIII a rescontrada Aunès de Castilha, se n'es enamorat, e un maridatge amb ela es un bòn afar politic e economic. La verquièira de la polida castelhana es pas menuda. Eudoxia es pas una esposa de tot repaus per Guilhèm, l'acusa d'èsser de pro pichona noblessa, multiplica los capricis... E au mitan arriba un polit trobador a la mòda ja precedit per la reputacion de son idilli amb la princessa dels Bauç. Jòc de seduccion, de paraulas refinadas, de miradas... L'emperairitz se carra d'èsser celebrada, sorís au bèl trobador, multiplica las ambiguïtats de l'amor que se vòl pas desvelar mas qu'es jos-entendut jos lo jòc convencional... E Guilhèm que n'a son cofle d'Eudoxia vei qu'en mai d'aquò nosa una complicitat de mai en mai estrecha, e mai en aparéncia platonica, amb Folquet. Carles Brun se demanda quitament se serián pas anats pus luònh que lo platonic. Qué que ne siágue, l'ocasion es tròp polida per Guilhèm que pòt antau repudiar Eudoxia e esposar Aunès. E la disgràcia d'Eudoxia, Folquet la pòt cambiar en literatura.
Qué valon las òbras d'aqueste trobador fin finala famós? N'avèm servat un vintenat de peças, mas los especialistas considèran qu'aquel "logicien au coeur sec" (Bec) a pas res d'un poèta. Totas las antologias mençonan la famosa Auba mariala "Vers Dieus, e·l vostre nom e de sancta Maria" qu'es un dels pus bèus poèmas trobadorencs, mas... sembla que siá puslèu deguda au trobador (un pauc omonim) Falquet de Rotmans (apr.1170-1225), coma o demòstran R Arveiller e G Gouirand dins son edicion d'aquel trobador (1987).
L'edicion anciana (Stroński , Cracovia, 1910) a fach longtemps referéncia mas n'avèm ara una tota recenta, ont de diferéncias importantas se pòdon trobar secomparam a l'anciana (Le poesie di Folchetto di Marsiglia. Edizione critica a cura di Paolo Squillacioti, Pisa 1999 Biblioteca degli Studi mediolatini e volgari, n.s., XVI). Lo tèxt de l'edicion novèla es mai clar, se compren milhor. Coma que siá Folquet es ara un dels trobadors milhor representats sus internet. A Arnaut Babèl avètz lo tèxt de la prumièira edicion de Folquet de Marselha. Sus Rialto reprenon eles l'ensèms d'aquelas edicions d'un biais pro complet amb aparèlh critic.
Reprenèm solament aici en normalizant lo tèxt las doas peças relativas a Guilhèm e a l'Emperairitz (Ed Squillacioti)...
Declaracion d'amor abrasugat a Eudoxia? "Us volers outracujatz"
Squillacioti considèra qu'aquesta cançon es estada "composta nei primi mesi del 1187"... es a dire au mitan de l'embolh que menarà a la repudiacion d'Eudoxia per Guilhèm. Cau dire qu'aqueste còp lo rimejaire dau còr sec sembla s'enfuocar a de bòn, e l'objècte de son desir caluc (voler oltracuidat) es l'Emperairitz en persona. De segur, fénher la passion dessenada, es la regla dau genre literari. E Folquet, ni per aver lo còr sec, i sap plegar sa pluma. Mas, se tenèm compte dau contèxt istoric..... La melodia d'aquela cançon es estada conservada.
Uns volers outracuidatz
s’es ins e mon còr adèrs,
però no·m ditz mos espers
ja puòsc’èsser acabats,
tan aut s’es enpens;
ni no m’autreia mos sens
qu’eu sia desesperats,
e son aissí mitadats
que no·m desespèr
ni aus esperansa aver.
Car tròp me sui aut pujatz
vas qu’es petitz mos poders,
però·m chastia temers,
car aital ardiments fatz
notz a maintas gens;
mas d’un conòrt sui jauzens
que·m ven devas autre latz
e mòstra·m qu’umelitats
l’a tan en poder
que be(n)s m’en pòt eschaser.
Tant i es mos còrs pausats
que·l mensonja·m sembla vers:
qu’aitals maltraits es lezers;
però si sai qu’es vertatz
que bons aturs venç;
per qu’e·us prec, dòmpna valents,
que sol d’aitan mi sofratz -
e pòis serai gen pagatz -
que·m laissés voler
lo gaug qu’eu desir vezer.
Be·m parec necietats
e tròp sobrardits volers,
quand solament uns vesers
m’ac desebut tan viats
qu’escondudaments
mi venc al còr uns talents
tals dont fui enamorats:
mas puòis s’es tan fòrt doblats
que maitin e sèr
mi fai douçament doler.
[De re(n) no·m sent malmenats
vas vos, mas car mos sabers
me sofranh a dir plasers;
e car soi desmezurats
d’amar leialments,
cre que·m falh mos essients;
però si·n fos dreits jutjats,
ja non degr’esser blasmats,
qu’aital no-saber
deuriatz en grat tener.]
Car aissí cantar no·m platz,
si m’en valgués esteners!
però laissars, non-calers
m’en fora jòis e solaç,
oimais, puòis n’es mens
l’emperaritz qui jovents
a pujat’els ausors grats;
e si·l còrs non fos forçats
eu fera saber
qu’òm fòls si sap decaser.
A! douça res convinents,
vença vos umilitats,
puòis nuls autre jòis no·m platz
ni d’autre voler
non ai engenh ni saber.
Que tants sospirs n’ai getats
per que·l jorn e·l sèr
pèrd sospirant mon poder.
Excusas a Guilhèm VIII: "En chantan m'aven a membrar"
Es un tèxt pro entrevescat ont Folquet explica que sa dòna (N'Azimant: una castelana provençala sai que), la pòrta dins son còr, e n'es tot desvariat, oblida de respondre quand i parlan, etc... e caudriá que la dòna o volguèsse escotar, vist que lo fuòc s'abranda e que sai que ne morirà. Mas o ditz de tal biais quòm vei que ne pensa vertadièirament pas un mot. Sembla quitament que i aguèsse quicòm de parodic dins aquel afar de còr qu'es coma un ostau per la dòna e que pasmens vai prene fuòc, portant una mòrt volguda e deliciosa. Lo mandadís es mai interessant: Folquet manda la cançon a Montpelhièr, ont es pas pus, e prèga Guilhèm VIII d'acceptar la cançon se vòl ben, e de perdonar.Perdonar qué? Sèm en plen dins l'afar de la repudiacion d'Eudoxia. Franc que l'estròfa siá apocrifa, ajustada per donar substància au roman galant inventat per los biografs?
En chantant m’aven a membrar
çò qu’eu cug chantant oblidar,
mas per çò chant, qu’oblidés la dolor
e·l mal d’amor;
et on plus chant plus m’en sove(n),
ni ma boca en alre no m’ave(n)
mas en: mercé!
Per qu’es vertats e sembla be(n)
qu’ins el còr pòrt, domna, vòstra faiçon
que·m chastia qu’eu non vir ma rason.
E pòis Amors mi vòl onrar
tan qu’el còr vos mi fai portar,
per mercé·us prec que·us gardés de l’ardor,
qu’eu ai paor
de vos mout major que de me;
e pòis mos còrs, dòmna, vos a dins se,
si mals l’en ve(n),
puòis dins es, sofrir lo·us cove(n):
e per çò faits del còrs çò que·us er bon
e·l còr gardatz si com vòstra maison.
Qu’el garda vos e·us ten tan car
que·l còrs en fai nèsci semblar
que·l sen i met, l’engenh e la valor,
si qu’en error
laissa·l còrs pel sen qu’el rete(n);
qu’òm me parla, mantas vetz s’esdeve(n),
qu’eu non sai que,
e·m saluda òm qu’eu non aug re(n):
e ja per çò nuls òm no m’ochason
si·m saluda et eu mot non li son.
E ja·l còrs non si deu clamar
de ren que·l còr li puòsca far,
que tornat l’a al plus onrat senhor
e tòlt d’alhor
on trobav’enjan e non-fe;
mas drechs tornà a son senhor ancsé;
però non cre
que·m denh, si Mercés no·m mante(n)
que·lh intr’el còr tan qu’en lòc d’un ric don
denh escotar ma veraia chançon!
E si la denhatz escotar,
dòmna, mercé·i deuria trobar;
però òbs m’es qu’oblidetz la ricor
e la lausor
qu’eu n’ai dich e dirai jasé,
mas autre pro mos lauzars noqua·m te(n):
com que·m malme(n)
la dolors m’engraiss’e·m reve(n),
e·l fòcs, qui·l mòu, creis adés de randon,
e qui no·l mòu, mòr en pauc de sason.
Morir puesc be(n),
N’Asimants, qu’eu no·m clam de re(n),
neis si·m doblava·l mals d’aital faiçon
com dobla·l ponz del taulièr per raison.
[Chançons, dessé
vas Monpeslièr vai de part me
a don Guillem dir, sitot no·il sap bo(n),
so(n)s prètz, car creis, li·m fai quèrre perdo(n).]
Tot
Folquet
de Marselha es sus Rialto
dins las doas edicions: . Stroński e Squillacioti
27 peças classadas per òrdre alfabetic.
Amors, merce!: non mueira tan soven
A pauc de chantar no·m recre
Ai! quan gen vens et ab quan pauc d’afan
A vos, midontç, voill rettrair’en cantan
Ben an mort mi e lor
Chantan volgra mo fin cor descobrir
Chantars mi torn’ad afan
En chantan m’aven a membrar
Fin’amors a cuy me soy datz
Greu fera nuls hom falhensa
Ja no·is cug hom qu’ieu camje mas chansos
Ja non volgra q’hom auzis
Meravil me cum pot nuls hom chantar
Molt i fetz gran pechat amors
Hueimais no·y conosc razo
Per Dieu, Amors, ben sabetz veramen
Pos entremes me suy de far chansos
S’al cor plagues, ben for’oimais sazos
Senher Dieus, que fezist Adam
Si cum cel q’es tan greujatz
Sitot me soi a tart aperceubutz
Tant m’abellis l’amoros pessamens
Tan mou de cortesa razo
Tostemps, si vos sabetz d’amor
Vermillon clam vos faç d’un’avol pega pemcha
Vers Dieus, e·l vostre nom e de sancta Maria
Us volers outracujatz