Franc Bardou: René Nelli, un élan poétique occitan; IDECO. 2008 ; Philippe Gardy : René Nelli, la recherche du poème parfait. Carcassonne: Garae Hésiode, coll. "Littératures", 2011

Critica in: Lo Gai Saber, N°531-22, 2011, pp 302-309

 Renat Nèlli sortís sotescàs de trenta ans d'oblit o de quasi oblit, e nos cau saludar son retorn postum sus scèna amb una larga capelada. Aquel òme, entre 1930 e 1982, siaguèt au quite còr de l'improbabla aventura de l'occitanisme dau sègle XX, aventura que contra tot prognostic rasonable nos val d'èsser encara aquí a nos avastar dins lo tresen millenari. Nèlli, dins las annadas 30, nos ditz Fèlix Castan[1], « foguèt lo qu'arribava d'endacòm mai. Veniá del passat e tanplan del futur. Una mena de jove masc silenciós e puòi d'erudit filosòf ». Banhava dins lo giscle de novelum de la poesia francesa, amb sos dos compatriòtas carcassoneses Joe Bousquet e François-Paul Alibèrt, reünits dins la revue "Chantiers", en contacte amb lo grop subrerealista que son amic Fedinand Alquié fasiá partida de son cèrcle mai interior. E puòi rescontrèt Ismaël Girard, e maugrat la desaprobacion marcada de Bousquet e Alibert, s'apassionèt per la cultura d'òc. E çò que li portèt es immens: una reflexion sus l'erotologia dels trobadors e lo fach amorós dins l'absolut, l'analisi de l'espiritualitat dualista, abotissent a una estetica, lo recampament de la cultura populara amb la revista "Folklore". E tant de causas encara. E, per la literatura d'òc un ensag pinhastre, enraiçat dins tot aquò,  de dobrir de camins novèls per la poesia.

 Una de las originalitats de Nèlli, anticonformista cap e tot, èra de visitar de dempuòi l’endedins l’erotologia trobadorenca, lo dualisme, e lo folclòre, de s’i fondre dintre, e non pas d’espiar tot aquò de l’endefòra coma quau estudiariá las mòrs de las formigas o dels chimpanzés (e coma es puslèu l’usança d’un biais generau). E aquò bailava pro de nòu, n’espelissiá un agach desaviant sus lo mond, sus la vida, sus l’art, e fondava, çò mai important per nosautres, una estetica e una sensibilitat nòvas qu’èran coma la quintesséncia de çò que se sonèt adés « lo geni d’òc ».[2]  E que per Nèlli, èra son Occitania, realitat desincarnada, transcendenta, un pauc coma una version erètja de la Jerusalem celestiala de l’Apòstol Joan. Una Occitania en defòra d’aqueste mond, e qu’aguèt pro de mau a coexistir dins l’èime de son autor amb l’Occitania economica e politica que Robèrt Lafònt anava teorizar e ensajar de despertar…

 Los dos volums que se succedisson, aquel de Franc Bardòu e aquel de Felip Gardy, s'acaran a aquela "terra incognita" (amai qu'o restarà, "incognita", de segur, amòr qu'es sa quita tòca d'o èsser!): l'òbra poetica de Renat Nelli. E, dins los dos cases, son una interrogacion fonsa dau còrpus nellian, un pauc dins l’èime de Nèlli meteis, es a dire en s’i plonjant dintre, en s’i asondant cap e tot. Aqueles dos trabalhs menimoses e apassionats d'elucidacion d'aquela òbra son totes dos d'una riquesa espectaclosa, es impossible de ne resumir aquí la matèria. Per simplificar, Franc Bardòu cèrca dins l'ensèms dels escrichs de Nèlli las referéncias e las claus esteticas e imaginàrias, la vision dau mond que se retrobarà tanben dins lo poèma. E Felip Gardy passa lis sus aquò per explorar mai avant l'acte d'escritura meteis, e i descobrís una recèrca pinhastra, esperduda, dau « poèma perfièch », fins au darrièr badalh.

 Cadun dins son biais, a bèles uòlhs vesents, Franc Bardòou e Felip Gardy an una relacion fòrta d'enfachinament e d'empatia per aquela òbra e aquel òme, que fai que sa quista es estada particularament menimosa e penetranta[3]. Me remembre d'alhors que, ni que Felip Gardy siá estat un dels discípols màgers de Robèrt Lafònt, Nèlli èra particularament atentiu a son òbra de poèta e d'istoriador de la literatura e me diguèt mai d'un còp, a l'epòca ont son enferoniment contra Lafònt èra en creis contunhós,  que ne destriava cap e tot Gardy per quau aviá una estima veraia. E pasmens los dos òmes s'èran rescontrats pas qu'un còp, abans que s'empusèsse la contèsta entre Lafònt e Nèlli. Es de notar que Nèlli ne saupeguèt pas mau a Gardy d'aver escanat amb severitat son Antologia de la poesia occitana (1972) dins « Viure » en 1974, libre que li èra car perqué recampava vertadièirament çò qu'afeccionava de nòstra poesia, e que n'aviá trabalhat atentivament las traduccions francesas. Estranha e veraia entenduda entre dos òmes que s'èran quasiment pas jamai vistes... E que trenta ans puòi nos vau aquela espelida de somas saberudas reforfantas d'intelligéncia ont Nèlli passa jot l'uòlh de l'escànner e nos apareis jot un visatge nòu, esterlucant.

 Cossí nais aladonc lo poèma Nellian ? Gardy parla endacòm mai de la naissença dau poèma, dins un tèxt dedicat a Sèrgi Bèc, e la descriu antau « aviás comprés / que lo poèma [...] pòt pas èstre / quicòm mai qu’una explosion venguda dau dedins [...] lo fuòc cremant de l’amor e dau temps »[4] . Aitanben la genèsi dau poèma nellian tala que l’analisa lo meteis Gardy respon pas gaire a aquel modèl. De segur Nèlli refudava pas la dictada d’un tèxt vengut d’endacòm mai, coma la famosa  e embelinanta « Diu Crone » mas l’utilizèt fins finala pas gaire. Sos poèmas son generalament bastits pèira a cha pèira a partir d’un image trebol que se condensa e ven estadís. Una longa istòria de bastison qu’es d’un cèrt biais la cèrca dau meteis e unenc poèma sempre fugidís e pasmens tocat de pròche. Amb la particularitat, a la rebors, d’una dimension « brigalhada » evidenta dins la concepcion dels epigramas de « Per una nuèit d’estiu » que pagèlan, segon l’analisi convinceira de Gardy,  una dimension destructritz dau temps, mesura dau mond, de l’òme e dau lengatge.

 Una question centrala que los dos comentators espepissan es aquela dau bilinguisme particular de l'autor. Poèta en francés, represtissent en òc son tèxt, e tornant melhorar la version francesa, un movement de vai e vèni que retrobam tanben dins un autre biais en cò de Bernat Manciet. Bardòu ne tira que lo poèma a dos penjals, que s'espian en miralh, e que se pòdon pas dissociar. Lo poèma desirat, ideal, inaccessible, es contengut en potencialitat dins la tension entre aqueles dos tèxtes, coma un arquet voltaïc entre dos pòles. Gardy vai mai luònh encara e mòstra amb una finesa espectaclosa que tota la soma poetica es la cèrca pas jamai acabada d'un sol poèma, que non saupriá existir que dins la constellacion de plusors visatges possibles. E que Nelli, de fach, a escrich, o puslèu temptat d'escriure, un sol poèma escampilhat en doas lengas. Gardy parla d’una « circulacion mai vasta de las formas e de las significacions » e de « flus ininterromput » que lo poèma lo ven un instant incarnar. E ditz tanben qu’en cò de Nèlli lo poèma es una situacion instabla que se destruís dins son enflambament e puòi renais de sas cendres. E las citacions que justifican aquela descripcion son incontornablas.

 Cau pasmens anar mai luònh e pausar la question dau rapòrt fons de Nèlli amb la lenga d'òc, e de la plaça veraia d'aquela lenga dins l'edifici de son òbra. Se ne demoram a la lectura d'aqueles dos libres, podèm conclure que los poèmas an dos pendisses d'egala importància, la forma francesa e la forma occitana[5]. D'un biais mai o mens instable lo poèma es per esséncia escambarlat entre aquelas doas formas que cap d'elas lo resclaus pas dins son entièr. Aiçò's justificat per de citacions de l'autor. E de segur Nèlli a sempre consagrat un suènh extrèm a la forma francesa, qu'es aquela que la màger part de son lectorat podiá apreciar a de bòn. Me rapèle per exemple de Ferdinand Alquié, òme d'una cultura esterlucanta e d'una intelligéncia impressionanta, que pasmens legissiá pas ges l'occitan. En 1980 descobriguèt "Verd Paradís" dins sa revirada francesa e s'esmeravilhava que son vièlh amic Max Roqueta siá estat un escrivan de tria e que n'aguèsse pas res solfinat mièg sègle de temps... Mentre los tèxts de son amic Nèlli, los aviá legits e avalorats. Nèlli, sempre atentiu a sas reviradas, èra el legible per los letrats franceses per quau volontava d'èsser legit. Mas me demòra lo remembre de longas discutidas  amb el sus aquela question. Ère d'una generacion que fonhava la revirada e voliá afortir una preséncia occitana unilingüa. Nèlli m'explicava que sa demarcha èra de començar per un tèxt en francés e puòi de li bailar sa forma occitana qu'èra sa forma veraia. La lenga d'òc èra lo luòc poetic absolut ont idealament lo tèxt deviá fin finala condensar tota sa matèria. E èra un esfòrç màger estent que justament aquel tèxt li escapava. « Çò que nos manca lo mai, me disiá, es un diccionari francés-occitan ». Voliá dire un diccionari literari, comol de lenga granada, dins lo biais que Rapin vint ans puòi l'anava gaubejar. La demarcha m'estonava, ressentissiái l'escriure en occitan coma aquel trabalh d'apassionada pesca dins lo subconscient de la paraula nadiva comola de sentit e de fòrça que tira amb ela la pensada e l'emocion. Pòde afortir que la demarcha de Nèlli èra tanben de congrear en òc lo tèxt inausit, perfièch. Per el la lenga d'òc, causida a l'adolescéncia, èra pas una lenga de convèrsa familiara, e se sèrve d'el quauques letras en òc jamai parlère pas qu'en francés amb el, coma tot lo mond, crese. Suzana Nèlli m'escriguèt en 1985: « un jour lors d'une conférence à Toulouse, certaines personnes murmuraient "Nelli ne sait pas parler en occitan", alors il fit sa conférence entièrement en occitan, et il entendit dire : Ce Nelli c'est le Diable! ».    Nèlli se trufava gentament de nautres los joves de las annadas 70 quora parlàvem en òc entre nautres, per causida: « aubouro-te, raço latino, souto la capo dóu soulèu »... nos disiá en cacalassant, desgaunhant la grandiloquéncia felibrenca. Mas i aviá jamai res de crudèl dins sa trufariá, aquel òme impressionava per sa personalitat mas vos metiá a vòstre aise. E la lenga occitana que parlava pas jamai o quasi li èra cara que non sai.

 Crese que de fach aviá una idèa tròp nauta de la lenga d'òc e dau reiaume de poesia sonat « Occitania » per patir que l'occitan se rebalèsse dins la mediocritat dau quotidian. L'Occitania, aquela de Nèlli, èra una dòna qu'aimava de fina amor e sa contèsta amb Robèrt Lafont que culminèt amb lo panflet anti-occitanista « Mais enfin qu'est-ce donc que l'Occitanie » es quasi una garrolha d'amorós. D'un cèrt biais perdonava pas a Occitania de lo trompar amb Lafònt que la precipitava dins lo mond ordinari. E pasmens recebère de Maria-Clara Viguièr lo 20-6-1989 una letra ont me disiá, estrambordada: « Fin finala lo nòstre Nelli cresiá a l'Occitania ». Perqué me mandava la copia d'un dessenh delicadament erotic de jove femna de sòmi a quau dedicava son sonet monosillabic conegut:

Tan
pura
l'am
que
dura
la'm
tolh
- dam
ne
pren
e
folh
me'n
clam

 e èra titolat "a l'Occitania". Òc, de segur, Nèlli cresiá a Occitania, a una Occitania dins l'ideal de la beutat e l'aimava de fina amor e aquela nòbla catelana de sòmi li porgissiá lo Jòi, aquela benurança magica ligada a la preséncia de la dòna afeccionada. Franc Bardòu redescobrís e espepissa pro justament aquel aspècte dins sa tèsi. D'un autre costat, cresiá pas a l'Occitania inscricha dins lo sègle que Robèrt Lafònt e sos companhs ensajavan de far espelir, una Occitania mausapiosa en blue jeans vociferant d’eslogans sus lo macadam. Aicesta li veniá en òdi. Tre las annada 40 s'entrevei aquela afirmacion: « Montsegur m'interessa pas coma fortalesa mas coma temple »[6]. Dins tot aquò la lenga d'òc, de verai, èra mai qu'un dels dos penjals simetrics de la creacion poetica, èra, pus luònh que tot, detràs estudis e joguina, una asimptòta bleuja de l'acte de poesia. Aiçò o i entendiguère dire, o afortisse. I a pas en cò sieu de simetria equilibrada entre l'òc e lo francés, afeccionava las doas lengas, de segur, mas una cèrta lenga d'òc que desirava aviá una dimension subre-eminenta de lenga poetica absoluda. De fach, lo repròchi que fasiái a la lenga de Nèlli en ne descobriguent adés los tèxtes èra justament d'èsser desincarnada, exactament lo rebors d’aquela d'un Max Roqueta per exemple (o d'un Ives Roqueta qu'entre el e Nèlli jamai l'amistat coneguèt pas d'eclipsi). Desincarnada adonc, mentre ieu çò que cercave dins la lenga d'òc es que carregèsse la vida coma un flume.

 Aquel afar de la lenga es un capítol important que caudrà dobrir per forviar que las finas analisis de Bardòu puòi de Gardy, perlongant una intuicion de Werner Wögerbauer en 1986,  non se perlonguèsson puòi dins un contrasens complet[7].

 De mai, una autra dimension de Nèlli que cau pas oblidar, es son rire. Son rire que destrantalhava tot e dobrissiá d'autras endrechièiras. Qu'aviá pas res, o ai dich, dau risolet crudèl de l'esperit francés, en cèrca de la sageta que vos tua. Èra un rire generós, cosmic, que lo cau aver present dins l'èime, ço crese, quand volèm parlar "seriosament" d'aquela òbra immensa. Car aquel rire, èra la libertat, e Nèlli incarnava la libertat, d'a fons. Se voliá pas infeudar a res.

 Nèlli volguèt pas jamai "faire escòla" ni impausar ges de modèl o de nòrma, tot lo rebors d'aiçò. Aimava suggerir de dralhas[8], èra atentiu au biais de cadun de trobar son camin, nos encoratjava a èsser "erètges", a cercar au fons de nòstre èime las fòrças escuras, despertar lo lop aconsomit dins sa cauna... Mas dins l'immensitat de son òbra, cadun pòt trobar non pas de causas que li cauguèsse imitar, mas d'idèas, de belugas espectaclosas que ne pòsca faire son mèu, e subretot una tonalitat desavianta de l’imaginari que sintetiza son trabalh unic sus la pensada medievala e la cultura populara d’òc, e que dobrís d’orizonts quasi inacabables. E los dos libres complementaris e tan rics de Bardòu e de Gardy nos dobrisson de camins flames per campejar a bèl èime dins aquel laberint encantat.

 Cau ajustar que lo libre de Gardy s’acaba per una causida restrencha mas menimosament perpensada qu’es illustrativa dels tèxt de Nelli de 1928 a 1981, e que justifica las 360 paginas que precedisson.

Joan-Frederic Brun

Articles publicats dins la revista "Gai Saber"

Pagina de l'autor JF Brun