Quand Max Roqueta nos parla de Rogièr Barta e de Renat Nelli...

Reprenèm aquí tres tèxtes de Max Roqueta pareguts dins "Òc" e que son de testimònis precioses sus los aqueles dos òmes dispareguts a l'intrada de las annadas 80 e que siaguèron d'amics de tota una vida. Es una critica dau libre de Rogièr BARTA. Pròsas de tota mena.e doas notícias necrologicas.

Aqueles tèxtes gisclats de l'esmoguda son tanben d'interessantas entresenhas sus l'èime de nòstre grand Max. 

Rogier BARTA. Pròsas de tota mena.

Rogièr BARTA es l’occitanisme absolut. Nascut dins, a fach son creis entre lo mitan felibrenc qu’èra lo d’Emili Barta, son paire, e coma d’un biais natural es estat e demorat sus 1’orbiti occitan sens ombra, ni flaquitge ni dobte. Aquò es una bèla gràcia d’estat. E ara que de temps a passat, Rogièr Barta que la vida desforvièt tròp, a mon vejaire, de 1’escrich literari ont aviá marcat, jove, e d’ora, que mancava pas de biais e ont siái maucorat qu’aja pas complit son òbra, reculhís en garba çò d’essencial qu’a publicat coma militant : « Pròsas de tota mena » lo títol o ditz plan, es fach d’articles e d’escrichs o d’intervistas onte 1’òme Barta pareis dins son unitat jamai entemenada dins 1’èime segur que, de son reculh de poèmas « La Font Perduda » au grand diccionari francés-occitan en quau vai lo temps de sa retirada, s’es jamai forviat de son pensar unitari d’una Occitania divèrsa e rica de sa diversitat.

Degús saique s’estonarà pas que siága estat sensible a son testimòni sus 1’òbra, sovent trop delembrat dau « Novel Lengadòc » qu’enrasiguèt l’idèa occitana e unitària dins lo monde fantasierós e alienat dels escolans de Montpelhièr, desrasigats per las mòdas dichas parisencas e qu’èran pas adejà quicòm mai que de ressons d’anglomania. Plega qu’a pas jamai mancat de portar sa frucha. E qu’alestiguèt a beles paucs l’agre que deviá tan largament semenar e escandilhar.

Per los de 1’ora d’ara las discutidas sus la grafia semblan de menudalhas bisantinescas. E pasmens aquela batèsta marrida, aspra e caïna, se l’avián pas menada au cotèl çò que sembla uòi natural e tot simple se seriá pas endevengut antau. E devèm tanben, e sens vertadièira contradiccion, devèm a Rogièr Barta amb 1’omenatge que se deu per aver apondut a nòstra accion un pauquet sauvatja, la part de diplomacia qu’èra necita, un grand mercés per aver amb son escrich sus lo C.A.C.E.O. mes lo det e marcat la crotz que se deu sus las pretencions e 1’illogisme dels Provençaus endarrairats. E de son crim essenciau : lo de faire lo jòc dau Poder.

Dirai pas que 1’idèa latina m’aja jamai estrambordat. Rogièr Barta o sap. E pasmens quand vese s’espandir coma un deluvi la mar de mediocritat que rabala amb el lo trionfle de 1’anglo-saxonia, m’avise qu’emai siága benlèu tròp tard, 1’afirmacion d’una comunitat latina auriá pogut servir de levada davant aquel endolible. Qu’apond a 1’accion nivelaira de la centralisacion parisenca un arasatge encara mai potent.

Dau libre tot vòle dire lo vam, la fòrça liura, 1’èime galòi ont trelusís la joventut sens decas d’aquel òme qu’a atraversat una vida mesclada de clarors e d’auratges e qu’es demorat totjorn coma un ròc dins sa fidelitat. D'aqueles que fan lo pes, e la justificacion s’o caliá, de tot çò nòstre.

Max ROQUETA "Òc" N Estiu de 1979 p 69-73

PLANH SUS UNA LAUSA

Rogier BARTA nos a daissats. Tròp leu. Emai qu'age conoscut la long calvári d'un mau sens pietat. Antau s’a-caba una astrada semenáda d'auvàris amb una fin a sa semblança. Facha de lutz e d'ombras - durament contras-tádas. Que visquet amb san coratge pausat e absolut. Coma es vida tota.

Rogier BARTA : un fum de records. Aviàm alentorn de vint ans e la terra nos èra promessa. Rogier passejava detras d'una cara un pauc bodica, sus un cors grandas e espallut, una imor e una gaug rescondudas qu'a d'oras, gisclavan en cacalasses. Amb aquò, adeja, greu d'una mena de saviesa prudenta e pausada. Curios de tot e de tot biais. Leu tocat dau vírus de la política, ont manquet de pauc en 1936, de venir la deputat mai jove de la Cam-bra dau Front populári, e, quau sap, d'engulhar un camin ben autre qu'aquel qu'endralhèt e que manquèt de l'espotir de fons.

Mas subretot nascut jot l'estèla santa, pastat d'occitanisme (emai en aquel temps se'n parlèsse gaire) èra çò qu'anava demorar fins qu'au darrier badalh, una consciéncia viva de l'Occitania, de las mai lindas, de las mai seguras, de las mai fòrtas. Çò que, ben mai qu'a l'ora d'ara, s'ameritava respècte. Estent qu'èrem rars, escurs e perduts, mai que non jamai, dins la nèbla de non-saupre e d'alienacion - colaboraira, se podrà dire mai tard - qu'èra, e qu'es ailàs encara, lo fons, la raca volontàriament tracha dins l'èime dels pòbles dichs d'òc. D'el, rajava, enlucernava, la pausada sentida de l'òme d'òc, concient de son èstre, fòrt de l'onor de son passat, e volontós d'un avenidor de liure onor. Sens balanç, sens consciéncia malautejanta, segur de son astre.

Coma totes, siàguet, prumièr, poèta. E pas bastard. Sa poesia de jovent èra fresca. D'un anar adejà segur. D'una sentida linda. E d'un parlar mestrejat aisidament. Entre la « Font Perduda » se pausava coma un poèta d'avenidor. Auriá poscut aprefondir aquela vena carnala, son « cante jondo », que deviá pas res a Lorca, desconegut encara. O, coma tant, amb çò de fresc, amb aquel rebat que la poesia n'esclaira tot çò que tòca, faire un bon, e benlèu, un grand romancièr. Mas toquet a la politica. E la politica l'escranquèt. D'una macadura sens repaus. Aquò es aquí que mostrèt aquela fòrça pausada, aquel coratge sens dècas que s'endevinhava dins sa fe. Que, dau fogau occitan s'èra lèu, e plan jove, espandida a l'èime latin. Aviá dins los dètz ans de dabans la guèrra, teissat un cèl d'amistats en Espanha - èra agregat d'espanhòu - e subretot dins L'America latina. Vengut a las asseguranças alentorn de 1946, trapèt aquí lo biais de rebombir e de tornar faire una astrada nòva tan desparièira de la prumièira. Estrange conquistaire, siàguet un dels prumièrs occitans que prenguèt l'avion. Tot esperant la realisme fotografic, tant esperat, d'un romancier up to date. S'èra pas L'Eldorado dels conquistadors, èra per el la camin grand d'una respelida.

L'òme èra cambiat. Lo qu'èra estat, e tant belament, en òc tant qu'en francès ( l’ausiguère en 1936 dins un meeting a Milhau ont estrambordèt tot un pòble ), òme de paraula, èra vengut, amb los ans e l'aspre de la vida, claus, reservat, meditatiu e paucparla. Mancava pas de son umor prumièira, quand se sentissiá pro dins la fisança dels autres. E sabiá risolejar, emai, de còps rire.

Benlèu que las espinhas de la vida avián estripat la linda rauba de mainatge ont se rescond la poesia. Qu'es un cant. E cal aver l'èime a cantar. E tant lo mestièr que los viatges e la vida li daissavan pas lo temps e lo liure de l'esperit. Aimava la lenga d'amor baug. La serviguèt d'autre biais. Tant util emai mai. I deurem un lexic e un diccionari, esplechs precioses per los, cada jorn mai nombroses, que vòlon tornar aprene l’òc delembrat, tant coma aqueles que, la sachent, an pasmens de besonh, mai d'un còp, d'espiar de mai pròche e grafia e valor.

Quand venguèt la retirada, cap a 1975, causiguèt fin finala Montpelhièr, plan au mitan dau Miegjorn, e ont aviá daissat d'amics dels temps uroses. Pensàvem totes, per el, a d'ans e d'ans de bonur plan pausat e de pretzfach sens relambi. L'astre o volguèt diferentament. Acomencèt lèu un lent calvari, coratjosament sostengut e tot esclairat de sa fe segura. Amb son seguit d'espèrs e de maucòr, de dolors e d’apasiment, de desespèr e de fisança. Lo pretzfach dau darrièr diccionari lo sostèt e conosquèt la gaug de lo veire espelit. E puòi, d’un còp, la lum se damocèt. S'èra ameritat aquela patz.

Es tornat au sieu. De cara a Sant Afrodisi, drech dins son cèl. L'adieu, sul penjal de la còla, dins sa lutz de prima. Las paraulas d'òc simplas e de fons acordadas a l'òme que las ausissiá pas e qu'eregdenat lisava adejà dins la sòm sens auba. Lo dire d'Ives Roqueta esperlongava un viu disparegut. Sol present que los que vivon pòdon faire a un amic mòrt. E puòi, subran, gisclat, estrange a l'ora aquela, e pasmens miraclosament mesclat a la sentida de totes, lo cant d'amor e de gaug « aquelas montanhas », que prenon aquí, en aquela mena d'adieu una significança tota nòva dins sa frescor, un espandi de lutz d'en delai, un resson tanben de respelida, e d'espèr d'una fe a l'auçada de la que non jamai daissèt l'arma d’aquel òme qu'aviá servat, tot de lòng d'una vida saquejada d'ombras e d'auvaris, sa blanca e linda rauba de jovent emai d'enfant.

Lo cant dels desseparats e de l'espèr. Auriá poscut tanplan èstre alargat per de patarins, dau temps que sos prèires e tant d'autres avián passat los sèrres pirenencs per se tirar de las arpas dels inquisidors. Una idèa. Es un cant pirenenc. Caucanha, vai ara ; per tot desseparat. Per totes, tant que siam. E tindava estrajament dins la tantossada. E nos desnosèt lo còr dins los sangluts. Mai que tota autra causa. Sabe pas coma. O, puslèu, me sembla que i ague quicòm que m'escape. Aquela esmoguda èra saique ligada a la persona de Rogièr, mas dins l'amira de quicòm mai, qu'i teniá a l'èime e a la carn. Es pas qu'a l'espelida d'aquel cant estrange e forastièr al cementèri, aquel cant de cara a l'òme espandit e gelat dins l’ombra de la cauna que la causa se faguèt. L'òme qu'aurà estat, fins qu'au darrièr badalh, un ròc de fe sens dèca ni ombra ni relambi. De tant qu'èra vengut coma una grand paret de China que nos aparava de tot dobte (quand sabèm plan qu'èra saique la sol a pas dobtar) que nos repausàvem sus el e sa fe per manténer e servar la nòstra. E ara la grand paret èra tombada, d'un còp, e res, res de res, nos desseparava pus dau desèrt dels Tartars. Saique ressentiguère, d'un còp, coma l'alen gelat de Siberia, una mena d'adieu a la lenga, ara mòrta, coma Rogièr, per lo cant un pauquet misteriós jot sas semblanças de sansònha d'"Aquelas montanhas". Qu'es, de tot çò que se pòt cantar dins los acamps d'Occitans, emai d’aqueles qu’an delembrat la lenga mas que ne vòlon saludar l'ombra, l'imne vertadier de las tèrras d'òc. Imne non pas fach per acampar los volers e los espèrs. Mas qu’es gisclat de l'ombra, de la carn e de l'èime occitan coma aquel que ne pòrta estrechament e lo melhor, l'ignorància inagotabla emai los ressons. E que simplament e sens o cercar, despèrta dins la memòria perduda lo resson d'« Amor de terra lonhtana ». D'exilhats, de faidits, o de Dieu rescondut. Dins lo vent leugier que bufava aquel jorn de Janvier, dins io trelutz dau solelh sus Besiès, dins l'èr de vida que rajava de pertot, çò que sarrava lo ventre e lo còr èra la significança d'aquel cant piosament deslargat sus un cròs qu'èra pas solament aquel de Rogièr. Mas que se podiá, que se poiriá sentir, a d'oras, coma aquel d'una lenga qu'a tant aimada. E tant ben incarnada. E solid que ploràvem sus nostra fe. Escarnida.

A l'ora pasmens ont la prima encara entredormida jot lo cuòr de l'ivèrn nos amadurava las granas d'un espèr nòu. De l'autra man dau miralh, la fe de Rogièr demorava drecha e fidèla. Manteniá, de cara als vents mortals, sa rason e son dire.

Max ROQUETA Oc 11 sept 81 pp36-40

ADIEU A NELLI

Es partit dins sa cara ambivaléncia. Tres capelans per la messa. E defòra, suls gras de la glèisa, escampat dins la vent, un tròç dau Ritual Catar, coma un adeussiatz darrièr vengut de la montanha santa. E lo sieu siaguèt una bèla paraula estranjament destacada : "Parletz pas de ieu, parlatz de Dieu". A revirat coma los dets d’un gant la paraula famosa. Per el, cal entendre : "los òmes de Dieu lo saupràn ben atrovar, El."

1943 o 1944. M’ensoven. A Montsegur, ont m’aviá fach venir tres setmanas per me refaire de la misèria de Niana, ont, en fòra dau vin, aviam pas res de cambiar. Res. Nos passejàvem au mes d’Agost entre de camps de favaròus, e las catlas se sonavan de luònh dins la pradas. E me disiá de vèrses :

"Au printemps, le bois s’enchante d’un coucou menteur, la caille invisible chante dans le seigle en fleurs. Sur la plus haute montagne, loin, bien loin d’ici, mon coeur toujours accompagne son plus cher souci".

L’ausisse encara s’encantar e m’encantar d’aquela paraula alibertenca, vòle dire dau poeta carcassonés Francés Pau Alibèrt. Me disiá qu’au Grand Conselh Celestiau de Nòstre Sénher lo Grand Gallimar-Dieu, s’èra longtemps e penecosament batalhat per causir lo front que portariá la Coronassa d’Autisme Poèta de la Republica. La lucha èra viva entre 1’Ambròsi de Seta, aliàs Valèri Pau, lo ventrilòc famós qu’entremesclava dins son ventre olimpian, per los melhor escopir, de paraulas de resson racinian dau sègle dètz e setenc, e las frasas sibilinas de Mallarmé, qu’èra son mèstre, e que passèt sa vida a balancejar entre ulhauces de poesia sublima e calamborditge pur e dur ; d’una part ; de 1’autre, Francés Pau Alibèrt, que fasiá dins 1’aram martelat, e, de còps, per se pausar, dins la cançoneta polideta, menudeta, coma la de las catlas.

Caminàvem entre las tufèras enfloridas. Un còp, o dos, corteta es la vida e regda la còsta, escalèrem lo Montsegur. I èstre amb Nelli èra encantament. Sabiá tot, e ne fasiá pas miracle. Pasmens daissava al sòmi son espandi. A l’imor son vinagre doç. A 1’encant sos poders. Au recòrd son silenci. Rescondiá pas lo pauc que demòra. E 1’inacabable dau demai. Amanhagàvem de pèiras qu’avián benlèu tocat de dets de femnas enrebaladas dins lo malur d’un astre condemnat. Me mostrèt 1’endrech ont escalèron, solide, los traites que, sols, siaguèron 1’encausa de la fin. Una fin que los cremèt pas totes.

Me menèt al camp dels Cremats. Se sabiá calar. Soscava e me daissava soscar. Aquel luòc ont lo fum acaba pas de se levar, dins la nèbla coma dins la solelhada. Entre que la catla etèrna jamai non finís de faire bombir et rebombir sa sonada, estrangièra au baujum dels òmes quand una idèa o la d’un Dieu li lèvan 1’èime. Aquí sentiguère coma dolor de la carn çò que posquèt estrénher los faidits, quand, dau front dau temple-castèl, vesián, de luònh, cap au vent d’aut, los fums apasimats dels ostaus, lo bonur menut, a ras de la tèrra, d’un pòble aclapat e entredormit dins la patz sadola dels crestats.

Los camins que seguissiam, plan pausats, èran parièrs, èran aqueles qu’avián tant de còps, seguit faidits e crosadencs. E, tot passant, me parlava d’Eluard, de Bosquet, autre faidit de cambra escura, d’Aragon, de Breton, dau Galimarditge, qu’i faguèt un temps lengueta. Coma tot poèta èra un pauc inocent ; e, per un Occitan non- aparisenquit, tota fe dins aquela mena de París es inocència.

Podiá pas èstre dau tropèl, belaire que manca pas una escasença d’escopir sul Folclòre, viciosament amalgamat per un París que tota diferéncia dins 1’exagòn 1’empacha de roncar, amb las carnavaladas de sindicat d’iniciativas que, quand son pas vergonha rastelaira, son necitge. Sabiá, emai trespassat, lo pes dau "Golden Bough" de J. FRAZER, e de tot çò que 1’a seguit per los pòbles totes de la tèrra ; 1’Occitan, lo Còrse, lo Breton e los autres, sols a pas i aver drech. Entre que lo Panurgisme nos es largament aconselhat.

En fòra de son mestièr d’ensenhaire, de sos estudis sus lo catarisme e sus los Trobadors, de son òbra de poèta e de teorician de la poesia, d’una correspondéncia que s’amerita d’èstre recampada e publicada, compliguèt aquel òbre tota una vida, de lònga : 1’animacion, amb un escach de devòts afecionats de la Revista "Folkòre" que demòra exemplara ; e fai, ara, a 1’ora d’ara, una Soma que passa tot prètz. Ont etnològs e siociològs, gramatistas e istorians atrobaràn totjorn de tresaurs a boldre. Sens parlar dels escrivans occitans qu’i poiràn posar idèas, imatges, subjèctes de racòntes e de teatre, formas de lengatge, engenh de la lenga.

E dau temps que fedas e granolhas se desdoganavan valentament davant 1’èime parisenc, totjorn present au nòstre, Nelli e sa còla complissián una òbra monumentala, dins la passa ont caliá entre que, cada jorn, cada setmana, que passa n’engruna que mai la cara adejà fòrça anequelida. E que vesèm ponchejar 1’auba dau jorn aquel ont tot serà, de fons, aprigondit. Òbra que bastariá sola a la glòria d’un òme.

D’autres, melhor que ieu, e plan mai ensenhats, parlaràn dau poeta, de 1’escrivan, dau teorician de la poesia ; e d’autres encara, de tota una part de Nelli qu’es de valor primièra, : sos trabalhs tocant los Trobadors, son istòria, son erotica, subretot, ont durbiguèt tant de braves talhs.

Vòle pas parlar, ara, que dau catarisme, que son nom i es, despuòi de temps e per sempre mai, estacat. Emai encara solament que dau Catarisme dau punt de vista essencialament occitan.

Lo Catarism es, saique pas 1’Occitania tota, ni dins lo temps, ni mai dins 1’espandi. Mas, per un voler mai o mens escur, vengut de la fònt parisenca que remandava los Trobadors a 1’amalgam plan conoscut "Troubadors - Trouvères" ; e a la vista simpletona e romatiqueta d’un rascla-mandolina, pluma au capèl e cauças estrechas, una mena de "Gentil Troubadin" per "Club Méditerranée", lo catarisme aviá pres una cara neblosa e fumosa de Caramentrant que melhor valiá ne res saupre e subretot ne’n pas parlar : "Graecum est, non legitur". Nelli siaguèt pas primièr a ne parlar per n’avalir lo marrit encant. Mas primièr siaguèt a engrunar de fons la paret dau silenci. Sens ges de retorn. Aquò, benlèu, e saique subretot per que primièr a portar dins aquel estudi un saupre filosofic e istoric necessari per aprigondir un mond que tòca a tant de causas : teologia, cosmogonia, istòria, istòria de las religions, sociologia, etnologia, etc. En fòra de tot romantisme despenchenat o de cant de revenge per fin de taulejada. L’òbra es tròp grand per ne discutir aicí. Mas çò que nautres, Occitans, podèm adejà reténer aquò es que : - la catarisme, s’es pas 1’Occitania tota, (e crese pas que 1’aja jamais afortit) es pasmens un fach social de prima importància. Tant d’esperel que per la carga de constantas que pòt apondre a tant d’autras vengudas d’autras parts. E lo demembrar, vertadièra e nècia amputacion de 1’èstre occitan. - res deu pas èstre jamai daissat de caire dins un estudi, saique dificil per manca de pròvas e de documentacion seriosa, per n’espepissar 1’eime, 1’engenh, la significacion, las causas, la consequéncias, los òmes (e n’i agèt qu’aguèron una auçada d’eròis emai de sants, per quau lo persiflatge dau Leroy-Ladurie s’amerita pas que mesprés), las piadas mai o mens perdudas. Que res non jamai se pòt dire acabat. Se pòt encara atrobar de perdut. S’es vist endacòm mai. - dins 1’estudi, quand siaguèsse d’una religion o d’una eretgia, es pas marrit - tota recèrca n’a de besonh, emai en física, en biologia, en electronica - d’un brieu d’imaginari, levat d’aquel pan, que, sens el, plan sovent, las pòrtas dau mistèri demorarián tan clausas coma aquelas d’una preson. Coma o disia Mark Twain : "Los nècis o sabián pas impossible : alara l’an fach". - per lo travèrs dau catarisme tornat mes en vista, en la plaça que s’amerita, es sus lo problèma occitan tot qu’a fach lum, per lo demai de la Frància emai dau defòra. E aquò es essencial. E mai que mai per los Occitans desoccitanizats e, trop sovent, contents de 1’èstre. Racina, benlèu se pensèt d’eles quand escriguèt aquel vèrs qu’o ditz tot : "Dans une longue enfance ils 1’auront fait vieillir".

D'un òme que se'n vai se ditz sovent, quand es estat grand e qu’òm s’avisa, coma se faguèt, qu'"es mai grand grand espandit que drech", se ditz sovent : "Aquí una muralha granda que tòmba..." Melhor encara es de dire, per aquel que venèm de pèrdre, melhor de remenar lo bèl dire dau Malhanenc :

"Es mòrt lo bastisseire
mas lo temple es bastit...’
E lo grand òbra demòra.

Max Roqueta OC Junh de 1982, N° 14 pp 17-21

pagina de Rogier BARTA.

pagina de Renat Nelli

Retorn a l'ensenhador de la literatura montpelhieirenca d'òc
Retorn a l'ensenhador de la literatura dau sègle XX-XXI
Retorn a l'ensenhador generau