Quauques mots sus Moquin-Tandon
(per Pèire Azemà: charradissa radiofonica
dau dissabte 23 de mai 1936)
Es
pas lo prumièr còp que las ondas vos pòrtan un resson de nòstra lenga d'òc
; mès siben lo prumièr qu'aqueste quart d'oreta es adobat d'un biais novèl,
gràcia a la benvolenta aculida facha per lo Conselh de l'estacion de Montpelhièr
- Lengadòc a-m-una requèsta dau Paratge de Montpelhièr.
D'ara
- en - abans, d’acòrdi e de cotria, felibres dau Paratge, artistas de
"La Lauseta", estudiants dau "Novèl
Lengadòc" tendrem lo lec aicí, siágue per de charradissas, siágue pèr
de dichas, còntes o cançons, embé la tòca au còp de vos gaiar e de vos
assabentà, embé l'espèr de vos agradar dins un cas coma dins l'autre.
Se
tablam de mesclar lo seriós au galòi, es per de dire de provar - dau biais lo
milhor, lo de l'exemple - que la lenga d'òc pòt èstre la dels afaires
serioses ; lo tot es de se'n saupre servir.
E cresèm, d'alhors, que pèr lo que sap, i a l'estèc d'èstre seriós
sans faire pèr aquò venir las endormidoiras.
Mès cresèm tanben que i a l'engolumpa per èstre galòi e galés,
galejaire e risolièr, sans pasmens passar l'òsca e sans escutlar de prepaus
mau-endevenguts.
S'es
tengut de dich e de repetat lo famós vèrs de mèstre Boileau Le
latin dans les mots brave l'honnêteté...
E
de molons de brave monde an sautat aquí dessús, coma la misèria sus un paure
òme, per afortir que la lenga d'òc, anaida dau latin, aviá eretat dau drech
de se servir a ponhats dau pèbre lo mai fòrt e de la sau la mai gròssa.
òcben
! mes, coma se ditz, lo tròp es tròp e lo tròp o gasta.
Tot en gardant, coma un ben preciós, aquel galharditge gostós, aquel
garruditge mofle e san qu'aviá encara lo francés de Rabelais e de Montaigne,
podèm e devèm nos evitar de quitar la lenga d'òc se rebalar dins la gandòla,
un pauc tròp ras dau gasilhan.
Perdequé,
a la fin dau còmpte, e de qué que se digue, es pas solide que,
de marchar dins las escobilhas, aquò pòrte totjorn bonur... E, sus
aqueles laguis, anam per uòi dire quauques mòts de Moquin-Tandon.
Es
un subjèct d'actualitat ; non pas talament sufís que, i'a quauques setmanas,
una còla d'estanciurs an cabuçat son bust en marbre, qu'es quilhat su una
colona, dins lo jardinet de la Torre dels Pins.
Mès subretot perdequé aqueste an tòmba lo centenari de la publicacion
d'un de sos libres, que faguèt pro de bruch a l'epòca, lo Carya
Magalonensis, es a dire, en latin de Figairòlas : Lo
Noguièr de Magalona.
Aquel noguièr es un aubre pro particular e sa publicacion demòra una de las pus bèlas galejadas que se pògan imaginar, una galejada coma solet podiá se'n pagar la fantasiá un grand saberut tal qu'èra Moquin-Tandon. Aqueste publiquèt son libre sans nom d'autor, emb una simpla prefàcia onte lo donava coma un vièlh manescrich, en lenga romana dau XIV° sègle, dessobtat pèr asard encò dan perceptor de Ginhac, M. Montèls. Lo libre, dessapartit en 12 capítols, retrasiá de scènas, de ceremoniás, de racòntes de la vida dins l'illa de Magalona au començament dau XIV°sègle. Tot aquò, talament ben dich, ben contat, ben crocat, dins una lenga talament apariada embé la de nòstre Thalamus e dels autres escrichs de l'epòca, que tot lo monde pitèt a l'esca, mèma los que se cresián d'avedre lo mai de sentida. "Au pus fin, coma se ditz, las bralhas ié tòmban". Jusqu'au famós Raynoard, lo flambèu dels romanistas d'aquel temps, que se quitèt enganar e qu'escriguèt a Moquin-Tandon : "Je regarde comme une publication très utile celle que vos avez faite du Carya Magalonensis ; j'y ai recueilli plusieurs mots qui entreront dans mon lexique roman".
Per
un trabalh d'amator, se pòt dire qu'èra estat fach de man de mèstre D'efèct,
Moquin-Tandon s'èra assabentat a sas oras de leser, embé l'archivista Desmazes,
sus la lenga romana e sa literatura, mès sos estudis avián portat mai que mai
sus las sciéncias naturalas e sa carrièira seguèt subretot la d'un botanista
de prumièira.
Aquela
carrièira s'entamenèt a Montpelhièr, ont èra nascut en 1804, dins l'intimitat
e los conselhs de l'illustre Candòlle ; contunhèt a Marselha, coma professor
de l'Atenèu d'aquela vila, onte seguèt nomat a 25 ans, s'espandiguèt
largament a Tolosa, onte Moquin-Tandon demorèt una brava passa, i'estent
professor a la Facultat de las Sciéncias.
Aquí tanben faguèt partida de l'Academia dels Jòcs Floraus, e dins son
discors de recepcion, ié parlèt de l'union de las sciéncias e de las letras
en òme que conoissiá d'a fons aquela carrièira atrabalhida e fegonda, en plen
trelutz d'onors, a París, coma professor a la Facultat de medecina, membre de
l'Institut e de l'Academia de medecina, c6nservator da4 Jardin botanic dau
Luxemborg: ié moriguèt lo 15 d'abriu 1863.
Una
de sas pus bèlas òbras deviá paréisser pas que l'an d'après sa mòrt es son
libre Le monde de la mer onte s'afortisson
au còp son saupre de sabent e sas qualitats d'escrivan, e que mai d'un de sos
chapitres pòrtan per epigrafa un vers provençau o lengadocian.
D'efèct,
es pas solainent dau vièlh parlar roman que Moquin-Tandon s’èra interessat,
mès tanben de la lenga d'òc viventa, la lenga dels mases e dels fausborgs
clapassièrs. Antau se provava fidèl
a sa tradicion de familha, a l'exemple de son papeta August Tandon, "lo
Trobador de Montpelhièr", autor de Fablas
e Còntes que quauques-uns, coma "lo Lach de Sauma" an pas'ncara
vielhit après mai de cent ans. Ni
lo temps, ni l'aluonhtament dau terraire, ni los trabalhs, ni las onors, poguèron
pas jamai - tot lo contrari - desrabar dau còr de Moquin-Tandon aquel
estacament d'enfant amairit pèr la lenga de son breç.
Pas
pro de la conóisser e de la parlar, se faguèt gaug de l'escriure.
Dejà, en 1844, es a dire 10 ans abans l'espelida dau Felibritge, fai sa
plaga dins la còla dels colaboraires dau Bolh-abaissa,
lo jornal popular que Josèp Desanat publicava a Marselha.
Es aquí que trobam Lo peu folet o volatil, que renovèla emb autant de gràcia e mai de
vivacitat lo vièlh tèma galant de las pastoralas clapassièiras.
Vejaicí aquel pichòt poèma:
LO
PEU FOLET O VOLATIL
A
madomaisèla de Ginhac , qu'aviá dich dau duvet de sa boqueta :
"Aquò’s
pas que de peu folet o volatil..."
Que son brilhants, sos dos uòlhons
E coma es fresca sa boqueta !
Tròbe pas res de pus graciós...
Vista de fàcia, ieu l'admire ;
Mès l'aime autant dins lo profil,
Quand fai levar per lo sorrire
Lo peu folet o volatil.
Dins un enfant, la boca es lisca Dins una vièlha, n'i'a de crin. Es a quinze ans que se tapissa E fai simbèl au dieu malin. L’ amor se trompa pas sus l'atge Lo coquinòt es tant subtil Que per nisar causís l'ombratge Dau peu folet o volatil.
Mon Dieu ! s'aquela pastorèla Me preniá per son bòn amic Sustot se n'èra pas crudèla... Ne trefolisse de plesir Embraçariái mon amigueta - Mès, de qu'ai dich dins mon babilh ! Se potonege sa boqueta I embròlhe lo peu volatil!
Moquin-Tandon
s'afecionava au reviure de la lenga d'òc, que s'afortissiá de mai en mai à-m-aquela
epòca, e n'en seguissiá fidèlament totas las manifestacions.
Tanben, quora, en 1852, Romanilha publica Li Prouvençalo, reculh collectiu de poètas miegjornaus, emb una prefàcia de
Saint-René-Taillandier, lo nom e una òbra de Moquin-Tandon ié figuran.
Parièr, s'associa als dos congrès que los poètas d'òc tenguèron en
1852 en Arles, e en 1853 à-z-Ais ; e bailèt sa colaboracion au novèl reculh
collectiu que sortiguèt d'aquelas acampadas jota lo títol Roumavagi
deis Troubaires. Son mandadís
èra una pichòta fabla qu'es estada sovent imitada dempuòi ; la vejaicí :
Dins l'escòla de Montpelhièr,
D'aculir, pur un grand omatge,
Chaca doctor qu'espelissiá
ié fasián faire un torn de vila
Lo pòrta-massa èra davans,
L’autbòi darrièrs ; puòi, a la fila,
Los amics de nòstre savant...
Un jorn dins una permenada,
Rescotrèron Mèstre Pierròt
Que reveniá de sa jornada,
Escortat de son borriscòt.
L’escobilhaire s'atrobava
Tot just au mitan dau camin
E lo cortègi qu'arribava
Podiá pas gaire s'espandir.
- Hòlà ! (cridè tlo pòrta-massa)
Fórvia ton ase, santafiu !
L’autre respònd, sans quitar plaça
- E tus, Faròt, fórvia lo tieu !
En
1854 es la fondacion dau Felibritge, e en 1855 comença la publicacion de l'Armana
Prouvençau. Moquin-Tandon
ne’n serà un collaboraire regulièr, coma èra devenant un amic devoat de sos
fondators. Au popular
Armanac baila de pichòtas pèças
cortas e galòias, lèstament adralhadas vers un mòt de la fin risolièr.
Ne'n vejaicí un parelh, causit dins lo molon.
[L’Atènda
- lo prumièr galant]
lRetorn
a l'ensenhador de la literatura montpelhieirenca d'òc
Retorn
a l'ensenhador de la literatura dau sègle XIX
Retorn
a l'ensenhador generau