Montpelhièr l’occitana : l’espigason plurala d’una escritura singulara



 

Lo trobador Guiraut de Calanson dins sa cançon "Celeis cui am de cor e de saber" nos celèbra Guilhèm VIII de Montpelhièr filh de Matilde:

A Montpelhièr a'N Guilhèm lo marqués

te'n vai chançon ; fa'il ausir de bon grat

qu’en lui a prètz e valor e rictat.

Montpelhièr, se ditz, èra nascuda sus un puòg sauvertós ont lo comte Aigulf de Magalona, aconselhat per un savi talmudista, èra montat e aviá rescontrat una subrebèla joventa de las doas tèstas : aquí s’anava establir un vilatjon que quitèt pas de crèisser en prosperitat jos lo govèrn de sos senhors, los Guilhèms. Lo mèstre dau « trobar ric » Raimbaut d’Aurenga (1140-1173) sortiguèt d’aquela familha. Son castèl arroïnat d’Aumelàs qu’enfachina los visitors es un rebat d’aquela òbra estranha, de redescobrir e d’aprigondir. Max Roqueta nos descriu Raimbaut qu’«aimava tant se delembrar / au riu de la paraula escura ». […] Lo mond en el s'entremesclava / sabiá pas pus onte son èstre finissiá ».  

A Montpelhièr los Guilhèms a l’exemple dels autres grands senhors dau temps entretenguèron lèu una cort aculhenta als trobadors. Guilhèm VIII (1158 -1202) capitèt d’enauçar son linhatge au nivèl de las pus famosas familhas reialas d'adés, en esposant en 1174 Eudoxia Comnèn, filha de l'Emperaire de Constantinòpol.  Joan Fornèl dins un capítol dau "Mont dau lum" fai reviure aquela epòca ufanosa ont la senhoressa de Montpelhièr portava lo títol d’emperairitz. Pontannada que s’establiguèt en 1181 una escòla de Medecina que s’i veniá estudiar de pertot, e que las ciutats bessonas de Montpelhièr e  Magalona èran pro oficialament dobèrtas als josius e als sarrasins. Dins la nòva "Abril issi'e mays intrava", Raimon Vidal de Besalú, au mitan d'una descripcion de totas las corts ont los trobadors èran coralament aculits, mençona Montpelhièr e « En Guilhèms, adrechs e cortés ». I rescontram Guiraut de Bornèlh, Pèire Raimon de Tolosa, Peiròl d'Auvèrnha, Arnaud de Maruèlh, Perdigon, Guiraut de Calanson … e tanben en 1180 Folquet de Marselha que cantava la capriciosa emperairitz Eudòxia. Aquesta benlèu l’escotèt amb un pauc tròp de plaser, e li vauguèt d'èstre repudiada en 1187.

Guilhèm defuntat en 1202, sa filha Maria esposa en 1204 Pèire II e ven rèina d'Aragon. L’episòdi famós ont Maria capita d'èsser « onorada » per son reial espós serà représ per una polida peça de Carles Camprós: « lo marit maugrat se », e per una nòva de Fornèl. Es la gloriosa pontannada "occitanò-catalana" de la ciutat que vei nàisser aquí en 1213 lo futur rei Jacme Ier d’Aragon (1213-1276). Una autra generacion de trobadors frequentarà la ciutat. Aimeric de Peguilhan, Arnaut Catalan, Guilhèm Montanhagòl… E tanben los quatre simpatics trobadors d'Ussèl. Gui d'Ussèl "s'enamoret d'una auta domna de Proensa, qu'avia nom na Gidas de Mondas, netsa de Guillelm de Monpeslier (=neboda de Guilhèm VIII), cosina germana de la reina d'Aragon (=Maria de Montpelhièr). Longament l'amet e la servi ; e fetz mantas bonas chansos d'ela , e la mes en gran pretz e gran lauzor..." Aquela istòria se contunha per una polida anecdòta cortesa ont Gui e Gida discutisson s'el la vòl per "druda" o per molhèr... e aquò vira mau. Avèm pas la plaça de contar tot l’afar…

Mas en Occitania lo païsatge dau « trobar » a malurosament fòrça cambiat. Tre 1209 la crosada a marcat una terribla trencadura.

Vesèm aparéisser los trobadors faidits. Lo parangon n'es lo carcinòl Uc de sant Circ, dich tanben per escais Uc Faidit, l'òme que reculiguèt la memòria dau trobar, e jos lo nom de "Uc Faidit", escriguèt una gramatica de la lenga, lo Donatz provençal. Uc estudièt a Montpelhièr, i siaguèt recebut a la cort, e visquèt una istòria d’amor literari amb la trobairitz Clara d'Andusa.  Que ne testimònia una pagina de las « vidas » (escricha sai que benlèu per Uc meteis) amb un bèu retrach nuanciat de femna un pauc isolada dins un castèl perdut, e que mercés au trobador ven una celebritat dau who's who dau temps. 

Los trobadors d'aquelas pontannadas, faidits o pas, tròban de refugis fòra de las tèrras tolosanas chapladas e ocupadas. Montpelhièr contunha d'aculir los trobadors de las las generacions 1209-1300 que Lafònt sòna « Combat e agoniá dau Trobar » : Bernart Sicart de Maruèjòls, Cerverí de Girona, Sordèl, Uc de Saint-Circ..".  Rescontram tanben dins aquela pontannada Na Gormonda, una de las doas solas femnas qu'aguèsson escrich un sirventés. Sirventés en responsa a un dels mai famoses de totes, aquel de Guilhèm Figueira. Amb un estil e una versificacion que, se valon pas l'originau, mancan pas de gaubi...

La prumièira anecdòta en franchimand sus Montpelhièr data d’aquel temps. Es lo fablèl « Du vilain asnier » atribuit tot còp a Thibaut de Champagne. Es l’istòria d’un païsan que mena dos ases cargats de fems. Passa « dedenz la rue as espiciers » ont l’odor de las espècias lo fai tombar au sòu, amai sembla mòrt. Un badaire atròba l’estèc de lo reviudar en li botant jos lo nas una forcada de fems. La flairor dau fems li fai pèrdre l’odor de las èrbas. Se quilha tot garit e ditz que jamai tornarà pas passar per aquí. Moralitat, lo qu’es acostumat a sentir de fems es melhor dins lo fems que dins los perfums… D’autors saberuts an comentat au lum de l’estructuralisme e de la psicanalisi aquela morala en definissent una misteriosa asenalitat »[1] . Mai prosaïcament m’imagine la scèna acolorida d’una ciutat revolumanta d’odors e de vida ont s’aprepara de perfums e se carreja de fems au mitan d’una frapa de mond que van e que venon.

Es l’epòca (1260-1278) ont visquèt a Montpelhièr lo grand Pèire Cardenal. La lenga dau trobar a son cimèl, beluguejanta, una versificacion d’una musicalitat perfiècha, una inspiracion poderosa. Cau legir tot aquò en detalh sus lo siti magnific de Dionisi Eissart[2]. Autre immens personatge, Ramon Llull (1235-1315), venguèt aicí mai d’un còp entre 1275 e 1312, e se pensa qu’i compausèt de parts de son « LLibre d’Evast i Blanquerna » que recap aquela pèrla meravelhosa qu’es lo « llibre d’amor i amat ».

Los trobadors èran tanben benvenguts a la cort dels poderoses marqueses de Ròcafuòlh, que tenián quasi tot lo país naut. Sostenián lo comte de Tolosa coma o mòstra una pagina magnifica de la Cançon de la Crosada[3]. Èran tan poderoses qu’un d’eles faguèt la guèrra au rei montpelhieirenc de Malhòrca Jacme II, amai lo venciguèt. Mantun trobador coma Bertran d'Alamanon, Guilhèm de Balaün… èran ligats amb eles. E tanben Arnaut Pèire d'Agange (o de Ganges?) autor d’una gostosa estròfa sasonièira: "Quand lo temps bruns e la freja sasons e'l vents esquius esclarzís los espés". E l'autor dau Roman de Flamenca (Bernardet ?)[4] que despinta son eròi Guilhèm de Nevèrs, qu'a totas vertuts complidas, e ditz que lo sénher d'Alga, un Ròcafuòlh, es de la meteissa mena. E  Daude de Pradas que lausenja los fraires Ròcafuòlh que fan bòn acuòlh a "fins prètz" e a "jovent", grandas vertuts trobadorencas[5].  

Aquela intensa vida culturala en lenga occitana s’anequelís a bèles paucs mas durarà fins en 1349 ont Montpelhièr serà crompada per lo rei de França Felip VI.  De tèxtes tecnics coma « la Notomia de la Surgia » d'Anric de Mondavila testimònian de l’usatge larg d’una lenga rica e qualitadosa[6]. Quora en 1320 un jove estudiant de drech nommat Francesco Petrarca, afogat de literatura latina, ven d’Avinhon s’iniciar a las subtilitats de la legislacion, es aquela ciutat occitanò-catalana comola de vida que descobrís. Cossí dobtar que non aguèsse banhat dins la cultura trobadorenca dau temps ?

Entre l’annexion francesa de 1349 e l’annexion de Provènça Montpelhièr amb son pòrt fluvial de Latas son la pòrta dau reiaume de França sus Miegterrana e l’orient, e sa prosperitat conois una mena de pinacle… Las cronicas dau temps ne fan prene la mesura. Froissart nos ditz qu’au rei francés Carles VI en 1389 « l’ordonnance de la ville, des friches dames et des demoiselles [de l’endrech] lui plaisoient fort. ».

Sèm desenant en França. Mas en 1362 rescontram un poèta occitan montpelhieirenc, Mèstre Uc del Valat, mètge de la Facultat de Montpelhièr. Uc es coronat als jòcs florals de Tolosa d'una violeta[7] per un tèxt ont s’atròban quauques polits vèrs: "pus que l'auzel en may am la serena." L’autor celèbra amb los accents dau misticisme e tot lo vocabulari trobadorenc una dòna que s’endevinha qu’es mai terrenala que celestiala, e que de l’aimar aquò l’illumina de gaug : « L’amors de vos, […] en mon còr jòi semena / e remena… »

Dins aquela pontannada nais au 19bis carrièira de la Lòtja lo jove Ròc de la Crotz, que se’n vai en Lombardia sonhar la pèsta e vendrà Sant Ròc (1346-1379) lo sant mai popular de Montpelhièr, festejat amb ufana cada 16 d’Agost dins sa ciutat, e venerat encara mai en Itàlia. 

Mas a tot aquò succedirà lo silenci. En 1446 la cronica romana (es a dire occitana) dau pichon Talàmus s'arrèsta. De 1446 e 1636 avèm a Montpelhièr una lacuna de quasi dos sègles de l'occitan escrich.  Aquò contrasta amb las represas de paraula poderosas que sabèm un pauc de pertot dins lo país :  Pèir de Garròs (1565), Augèr Galhard (1579), Belaud de la Belaudièira (1595)…

Una curiositat, un bilhet de 1531 en òc signat per lo montpelhieirenc d’adopcion François Rabelais, que se sap que dins nòstra aimabla ciutat « trouva fort bons vins de Mirevaulx et joyeuse compagnie et se cuida mettre à étudier en médecine ». Ni que l’autor de Pantagruel aguèsse pas fach d’alònguis dins aquesta ciutat, Montpelhièr lo proclama sieu ! 

Un tèxt deliciós d’aquesta pontannada es lo reculh de provèrbis e d’expressions granadas que lo magistrat nimesenc d’estraça montpelhieirenca Anna Rulman (1583-1639) escriguèt un pauc abans 1637 un "Inventari alfabetic dels provèrbis dau Lengadoc, que marcan la fegonditat dau lengatge popular, lo gentum de l'eime e la soliditat dau jutjament dels abitants dau país"[8]. Fai pensar als discors a bastons romputs dels autors carnavalescs provençaus dau sègle XVI coma Glaudi Bruèis.

L’escritura en lenga d'òc reapareis a de bon après las guèrras de Rohan e lo sèti de Montpelhièr, en 1636, jot la pluma de dos escrivans plens d'interés: Despuèg-Sage e Rodilh. Aquel movement particular e lo mitan culturau que lo pòrta de 1622 a 1789 son estats finament analizats per Marcèl Barral[9].

L'acte fondador de l’escritura montpelhieirenca autoctòna modèrna es l'òbra d'Isaac Despuech -Sage l’annada que Corneille à París dona « le Cid » : 1636[10].  D’un cèrt biais es una responsa a Godolin que publica dempuòi 1617 las floretas de son Ramelet Mondin. Lo montpelhieirenc aclimata a Montpelhièr l’ortografia dau tolosenc amb sas finalas exoticas en -o. Mas en oposicion au projècte godolinenc d’enauçar dins sa plena dignitat un « lengatge bèl », Despuèch-Sage causís l'occitan montpelhieirenc per ne far la lenga de la transgression. Es dins son illegitimitat que tròba sa fòrça e sa mensura. D’aquí nais lo costat enfachinant d’aquela òbra trebolanta e estranha.

E es aiçò que serà représ per Roudil, escrivan literàriament superior a Despuech-Sage, mas d'un biais diferent. Aquela òbra ocupa lo terren de la "literatura preciosa" dels salons a la mòda dau sègle XVII, e tanben fai escòrna a l'onestetat dau modèl francés coma o sap tant eficaçament far la lenga d'òc.

Sage e Roudil son d’òbras criptadas que n’avèm pas la clau. Tot i es allusion a de personatges e d’eveniments, misteriosa galariá de fantaumas que per nosautres son totalament enigmatics. D’autres libres escarrabilhats que circulavan dins la societat refinada dau Montpelhièr de la meteissa pontannada, mas en francés, banhan dins aquela galariá de retraches e nos ajudan un pauc : « Les portraits des plus belles dames de la ville de Montpellier » (1656) atribuit a Thomas de Rosset que foguèt per aiçò executat en efigia sus la plaça publica[11] e « Le conte de fées du mont des pucelles » atribuit a François de Plantade[12].

Es l’epòca ont Molière ven jogar a Montpelhièr (1654-1655) e ont l’aimador de Cyrano de Bergerac, Charles Coypeau d’Assoucy (1605- 1677) poèta borlesc, memorialista e musicaire, es empresonat (1655) per crim de sodomia.  Son amic Chapelle (1626 – 1686) i èra e ne faguèt de vèrses, descrivent « en cette place / un grand concours de populace. Chacun y nommoit d’Assoucy : il sera brûlé, Dieu merci ! disait une vieille bagasse ».  O dirà d’Assoucy d’un autre biais : « Les femmes m’appelaient hérétique, non pas en fait de religion mais en fait d’amour ».  Seriá tròp long de citar totes los viatjaires passats a aquela epòca per Montpelhièr e que ne parlan dins sos tèxtes.

Dins la seguida de Sage e de Roudil caudriá parlar de dos autres autors interessants que ne perlongan la vena :  Pierre Grégoire (nascut en 1656) e Micolau Fizes (1648-1718). Totes dos conoisson de segur Roudil qu'a recampat tre 1650 "Las obros mescladissos d'un baroun de Caravetos", manescrich que circula. En 1678 Fizes escriu "l'Operà de Frontinhan" qu’es jogat en public per celebrar la patz de Nimègue, e en 1680 "la fònt de Frontinhan, òbra galòia".  Fizes a una vèrbia escarrabilhada, sap illustrar la fòrça carnavalesca de sa lenga qu’escriu amb un abonde de gallicismes mas amb una sintaxi granada. Son autopertrach clava l’Operà de Frontinhan : « L’autur dedins Montpelhièr / passa per un risolièr / mès aquò es sa natura / Tura lura ! »[13].

Estranhament, quand l’abat Joan-Bastista Favre (1727 - 1783) pren la pluma per escriure en òc sembla qu’ignorèsse cap e tot aquela tradicion establida dempuòi un sègle. Inventa una autra ortografia de son sicap, mai pròcha de la fonetica montpelhieirenca, sens s’inspirar coma Sage de las solucions de Godolin. Descobrirà tard dins sa vida las safranosas « Foliás » que son dins un estil completament diferent dau sieu. Son òbra giscla dins tot son novelum. L’occitan li balha una libertat descabestrada. Dirai pas gaire mai d’aquel autor màger de las letras lengadocianas qu’influencièt màgerment sos seguidors après 1797 quora sas òbras siaguèron publicadas per Guillaume Izard (1765-1842) puòi per lo poèta d’òc e avocat colleccionaire Louis-Julien Brunier (1786-1817) que ne possedissiá los manescrichs. 

Rescontram dins la meteissa pontannada lo cirurgian Sarrau que revirava en òc lo grèc d'Anacreon, anonciant amb biais lo deliciós Aubanèu de Nimes. E Faure, que compausèt una arenga patoesa au còmte de Provença en 1777. E Gervais que donèt una revirada clapassièira dau Pater que trobam dins lo diccionari de l'abbat de Sauvages. E lo Paire Joan Martin, de Besièrs, qu' adreiçava a Plomet en 1729 son òda sus lo Printemps, pas en Besierenc mas en Clapassièr de bona mena.. 

La pontannada que seguís marcarà una rompedura. La societat càmbia prigondament: Revolucion, Empèri, Restauracion, Segond Empèri...

La lenga d'òc ara s’escriu regularament. De tèxtes importants coma l’arenga dau paire Sermet son revirats en lenga clapassièira en aplicant l’ortografia de las edicions de l’abbat Favre, vengut la referéncia. Coma tanben lo diccionnari de l’abbat de Sauvages que conoguèt tres edicions a de reng (1756, 1785,1820) e que pausa de segur las prumièiras basas d’una escritura rasonada dau lengadocian. Lo succès de la pastorale « Estelle » (1787) de JP Claris de Florian (1755-1794), en francés amb un pauc d’occitan, que se dobrís per un imne a l’Occitania e una celebracion de son passat folzejat, contribuís a l’avançada fosca d’un sentit d’ «occitanitat ». 

A Montpelhièr una « antiliteratura » risolièira (pastoralas, cançons carnavalescas) fai flòri amb de desenats d’autors que cultivan lo parlar popular e que pasmens son de borgeses letruts.[14] Se destrian aquí dedins las òbras de Ciril e August Rigaud que reforfan de passatges delicioses que s’ameritan la lectura (L’aristocracia chaçada de Montpelhièr, Las Vendémias de Pinhan, los banhs de Silvanés, etc…)[15]. August Tandon lo "trobador de Montpelhièr" (1759-1824) [16] èra banquièr de son estat e fabulista en occitan, e sos vèrses escarrabilhats valon per la sintaxi granada que l’autor i cultiva, car se vei qu’a un projècte per sa lenga. Es pas tròp lo cas malurosament de son contemporanèu Francés-Raimon Martin (1777-1851)[17]. Cau mençonar tanben August Guiraud (1778-1849): un grand succès teatral en 1808 amb sa pèça: "la Fònt Putanèla"[18], amai  Beneset Gaussinèl , Teodòr Paulinièr, Teodòr Ipèrt, Amfós Potingon, Ipolita Ròch e de desenats d’autres.

Aquel esfòrç desesperat d’unes letrats de restablir coma lenga escricha lo lengadocian en prenguent per parangon l'Abat Favre un pauc revisitat sus lo plan linguistic es crudelament analisat per d’unes modèrnes. Felip Gardy[19] e Renat Merle[20] i veson « l’invencion dau Montpelhieirenc » es a dire coma ditz Mèrle « par excellence, la mystification fondamentale ». Jutjament estranh e de mau comprene per un montpelhieirenc de soca coma ieu, car pòde afortir qu’aquel lengatge pintoresc existissiá a de bon, e que l’ai ausit practicar[21]

Mas es verai qu’aquela generacion de patesejaires letrats met en plaça un usatge a despart, un pauc coma o farà lo felibritge mièg sègle puòi en instituiguent lo mistralenc, un concentrat d’especificitats fonologicas enauçant la singularitat d’aquel parlar ciutadin, que tòca son cimèl amb los libres de l’estonant Pierquin de Gemblós (1798-1863)[22] e las reviradas de Vergèli per Joan Jordan (1763-1835)[23] e Leon Rovièira (1810-1848)[24].

Aquela escritura « patoesa » serà illustrada a Clarmont d'Erau per l’autentic poëta obrièr J.A. Peiròtas   (1813-1858) amb sas « Pouesias patouèzas de taralié » (1840) qu’aguèron un succès local important, e a Sèta per Eugèni Vivarés (1808-1887) amb sa « volada de las Focas » (1844) poèma comic pro capitat qu’es devengut un classic.

L’erudit Eugèni Thomas, istorian de Montpelhièr, podiá escriure en 1857 que lo montpelhieirenc es un « idiome flexible, moins propre à peindre les passions fortes que les légères émotions de l’âme ». 

Mas anava cambiar. Los projèctes ambicioses èran en camin. D’unes sómian d’una restauracion de la lenga d’òc dins sa dignitat, a l’auçada de l’illustre passat que cadun pòt desenant descobrir dins los obratges de Rochegude[25] e Raynouard[26].  Ja en 1787 lo ganjòu Fabre d'Olivet (1767-1825) amb l’idèa d’èsser « l’Ossian de l’Occitanie[27]», compausava un poèma preromantic « Força d’amour », e publicava en 1803 son canular literari « Le Troubadour, poésie occitanique du XIIIe siècle ». Sos tèxtes en òc marcan una conoissença fina de la lenga e un socit de l’enauçar en lenga literària. Conegut per son trabalh de redescobèrta de la lenga ebraïca[28] Fabre d’Olivet aviá menimosament preparat l’equivalent per l’occitan : « La Langue d’Oc rétablie dans ses principes »[29] bèu libràs que pareguèt pas que dos sègles puòi.

Un autre esperit d’elèit, egrègi universitari, romanista biaissut, Aufret Moquin-Tandon (1804-1863) se mostrèt fin rimejaire en occitan montpelhieirenc e rejonhèt la renaissença mistralenca tre sa debuta en collaborant a l’Armana Prouvençau. Nos laissèt de faulas deliciosas, e un estonant pastiche de cronica medievala en òc: lo Carya Magalonensis (1836). Son ainat de dos ans, Frederic Ròcaferrièr (1801-1883), compausèt dins la meteissa vena amb una ambiciosa epopèa en vèrses medievals: "los Atges de l'Umanitat".

Aqueles autors mòstran que detràs la vena patesejaira nasejava un voler de renaissença ambiciosa. La fondacion tre 1838 dau « Concours des langues romanes » de la « Société archéologique de Béziers » anava tanben dins aquel sens e lo besierenc Jacme Azaïs (1778-1856) que n’èra un dels instigators illustrava tanben aquel socit de cultivar una escritura occitana enauçada en dignitat[30].  A Alès lo marqués de la Fare-Alès aviá de segur lo meteis projècte[31]. Dins lo relarg d’Agen Jacme Boé dich Gensemin [32] estrambordava de frapas de mond amb sas lecturas publicas e afortissiá que tirava sa lenga dau fangàs ont l’aviá trobada ; de segur mai d’un a Montpelhièr somiava de far coma el[33].

Aquel rebolhiment èra general dins lo país. I aviá una massa d’autors de tota mena, pas totes ininteressants, que cultivavan amb delicis la lenga sauvatja, nadiva, « l’oraliture » coma o escriurà Gardy[34]. E d’autres qu’i vesián mai luònh e volián empusar a de bon una renaissença d’òc.

Es en Provença, se sap, qu’aicesta anava se despertar e se deslargar, amb la fondacion dau Felibritge (1854), la parucion annadièira de « l’Armana Prouvençau » (1858), e « Mirèio » (1859). Lèu lo movement se vai espandir a l’ensèms occitan. Lo premier statut du Félibrige (1862) o ditz clar : « Entendèm per Provença lo Miegjorn de la França tot entièr »[35].

Es dins aquelas annadas que lo grand poèta romantic breton Auguste Brizeux ven morir (1858) de la tuberculòsi a Montpelhièr a l’ostau de son amic Saint-René Taillandier, adés titulari de la cadièira de literatura francesa a la facultat de letras abans de montar en 1863 ocupar a la Sorbona la cadièira de literatura francesa. 

Entre 1857 e 1914 la cultura d’òc serà en plen reboliment a Montpelhièr. Un « mièg-sègle d’aur » que nos a laissat una massa d’escrichs considerabla, e que joguèt un ròtle decisiu dins l’evolucion cap a l’occitanisme modèrne.

D’en primièr, los lengadocians van aclimatar entre Vidorle e Erau la renaissença mistralenca. Aquò comença amb lo jove poèta Octavian Bringuièr (1829-1875) titularizat dins las pòstas a Arles, qu’i rescontra los fondators dau Felibritge. Aquò li balha la tissa d’escriure de vèrses lengadocians e manda un prumièr poèma : « la griseta », a una revista literària que se sona « le Trilby » dirigida per un jove avocat de 21 ans afogat de literatura e d’istòria, lo baron Carles de Carles de Tortolon (1836-1913), qu’es ja en contacte amb Romanilha despuòi 1855. Tortolon es presentat per aqueles que l’an conegut coma una personalitat deliciosa. « Ce qui distingue M Charles de Tourloulon, à part son immense érudition, c’est sa courtoisie, son extrême amabilité. Son grand bonheur est de rendre service […] Pour tous ceux qui s’adressent à lui il est bon et généreux. »[36] . Son paire Antòni de Tortolon èra un fin letrat afeccionat per la lenga d’òc, qu’organizava dins son castèl de Valèrgues de peças de teatre amator en lengadocian amb lo mond dau vilatge. Lo ton nòu dau tèxt de Bringuièr, qu’es dins lo biais de la literatura qu’espelís oltra-Ròse, estrambòrda Tortolon que n’escriurà : « Mr Octavian Bringuièr e, ço crese, lo prumièr qu’aguèsse ausat enauçar fins a l’òda lo lengatge popular de Montpelhièr ». La poesia de Bringuièr gandís pas los acrins, mas es lo trabalh sus lo lengatge qu’estrambòrda Tortolon : s’es esperforçat de porgar la lenga de sos francismes, de crear un vocabulari abstrach, e a fach de manlèus a d’autres parlars per escriure una lenga mai idiomatica. 

La plaça nos manca per desvolopar l’estrambordanta sagà d’aquel « mièg sègle d’aur » de Montpelhièr l’occitana. Tortolon qu’acaba de publicar en 1867 una monumentala « Histoire de Jacme Ier le Conquérant, roi d’Aragon » a daverat una notorietat que lo buta a recampar de personalitats saberudas per constituir en 1869 de la « Société pour l’étude des Langues Romanes » qu’es en fach la:  « branca sabenta dau Felibritge » segon lo mot de Felip Martel[37]. E que aitanlèu lança una revista, la prumièira dau biais en França ; la « Revue des Langues Romanes » (1970). La colleccion d’aquel periodic es un tesaur extraordinari per quau s’interessa a la lenga occitana jos totes sos aspèctes. Entre 1870 e 1890 a costat dels estudis saberuts e de l’edicion scientifica de tèxtes ancians, la revista publicarà tanben de creacion contemporanèa en vèrses e en pròsa e serà antau un rebat intéressant de la literatura occitana de son temps, dins l’ensèms dels païses d’òc sens preferéncia provençala.

D’assenhalar dins la pontannada dos autors de qualitat, que perlongan la rega dels fraires Rigaud e de Gaussinèl. A Agde Bautesar Floret (1791-1871), que sa Borrida agatenca (1866) li vaudrà l’escais nom d'Anacreon Agatenc. Floret, conscient de la dignitat de la lenga, cercant un estil elegant e sens ges de trivialitats e una lenga idiomatica d’una granda riquesa. E Josèp Chauvet (1794-1875), deliciós poëta erotic, seguidor biaissut de Rigaud e de Gaussinèl. E tanben Loís-Diogènes Guiraldenc (1840-1869) que coma Bringuièr marca la rompedura amb la literatura "patoesa" de las generacions precedentas. Son lengatge se sentís un pauc de l'influéncia de la lenga literària tota nòva que los provençaus fan renàisser sus l'autra riba dau Ròse. Mas amb originalitat e gaubi. Guiraldenc e Bringuièr an dobèrt lo talh. Seràn seguits. L'originalitat de son experiéncia estilistica se perlongarà jot la ploma de Ròcaferrièr, Chassary, l'Escotaire, Azemà, ... e fins a Max Roqueta. Una experiéncia que se destria menimosament gelosament de la dels provençaus, que cèrca sas fondamentas dins una tension entre parlar popular e lenga anciana, e que portarà sa pèira a la reforma alibertina. 

Tre 1867 los provençaus avián renosat los ligams de frairetat amb los catalans, es lo temps de « La Coumtesso » (1867) e de la « Coupo Santo ». Mas en 1870 Napoleon III declara la guèrra a l’Alemanha e la pèrd en quauques meses. Lo Felibritge deu afrontar «l’exubérance du nationalisme français » e pòt pas mai pausar la question occitana en tèrmes nacionalitaris.  coma las auras renaissenças sòrres en Romania, en Ongaria o Catalonha. La tabó es tròp grand. La premsa parisenca acusa ja los felibres de jogar lo jòc de l’enemic prussian en ausant promòure una lenga autra qu’aquela de la Republica. Mistral se tira d’aquel chauchàs en cridant naut que lo Felibritge celèbra lo patriotisme francés. La « Revue des Langues Romanes » fondada en 1870 es un flame revenge academic contra lo leadership germanic sus la romanistica, e la renaissença de la cultura d’òc es reformulada jos la forma d’una utopia umanista pacifica e grandiosa, « l’Idèa Latina »[38]. Es la frairetat pacifica dels païses latins. Nicolas Berjoan14 a recentament analizat aqueste episòdi non pas coma un replèc dau felibritge dins una imaginacion sens cap de presa sus la realitat, mas coma un biais de se sortir „per lo naut“ de la trapèla ont lo contèxt francés tan defavorable l’embarrava.

En 1873 dintran en scèna dos autres actors màgers Loïs-Amfós Ròca-Ferrièr (1844-1907) e Alexandre Langlada (1820-1900). Ròca-Ferrièr es un erudit d'engèni, un folclorista de tria. Nos laissa una òbra ont la tissa de l'enrasigament estrèm buta a l'universau, un trabalh prigondament original sus lo lengatge e sus l'estil, una poësia refinada, sabenta, tant intelligenta coma majestosa. Es un dels pus grands personatges de la literatura occitana, oblidat cap e tot[39]. Langlada, de Lansargues, es un autentic poèta païsan autodidacte, intronizat per Tortolon que publica amb d’elògis un poèma sieu :« la Viradona », e aconselharà aquel seguidor de Peiròtas per lo butar a escriure. Un lòng trabalh personal faguèt elaborar a Langlada una òbra que deu pas res a l'influéncia de digús, un meteòr gisclat de la saba prigonda de l'occitanitat, quicòm d'immens, d'inclassable, de prigondament poëtic... Darrièr la forma que pòt semblar convencionala e lo lengatge un pauc dificil de tant que cèrca l'idiomatisme fons. D’aquesta generacion assenhalem tanben lo professor de drech Antonin Glaize (1833-1914) joguèt tanben un ròtle actiu e versifiquèt en provençau, de sonets que mancan pas ni de gaubi, ni de sensibilitat. E lo professor de medecina Adelphe Espagne (1830-1899).

 

De tant qu’en 1875 los clapassièrs son venguts pro credibles e pro nombroses per institucionalizar una renaissença literària occitana montpelhieirenca en fondant la prumièira de las « escòlas » felibrencas : « l'escòla dau Paratge ». Simbolicament son 7 coma los primadièrs provençaus de 1854, e lo lengatge que vòlon enauçar en fàcia dau mistralenc es lo lengadocian orientau, mai pròche, ço dison, de la lenga classica medievala, e digne d’èsser considerat coma una forma nòbla de la lenga e non pas una jos-varietat pintoresca e minora.

 

Tortolon e Ròcaferrièr jògan un ròtle màger dins l’espandiment de « l’idèa latina », amb en 1875 lo « concours philologique et littéraire » de la Société des Langues Romanes, e las « Fèstas latinas » de Montpelhièr en 1878, ont Mistral es a l’onor e declama son òda famosa a la Raça Latina. Assistissèm a un vertadièr reviscòl literari dau Lengadòc, dins una perspectiva panlatina. D’aquel temps, prova de la notorietat creissenta de la jove Societat de las Lengas Romanas, Tortolon e Bringuièr capitan d’èsser missionats per establir scientificament los limits geografics de l'òc e de l'oïl (1876). E en 1878 un egrègi conoisseire autodidacte de l’occitan medieval lo lemosin Camille Chabaneau ven titulari d’una cadièira flame nòva de « langues et littératures romanes » a l’universitat de Montpelhièr.

 

Un novèl actor estrambordat de la renaissença panoccitana e de l’idèa latina dintra en scèna : Loís Xavièr de Ricard (1843-1911), que ven de mudar sos catons de París a Montpelhièr amb sa jove esposa Lidia en 1874. Tardaràn pas a s'engatjar d'a fons dins lo movement felibrenc. Lídia s'i mostrarà lèu trobairitz d'elèit, en plana lenga clapassièira. En 1876 fondan « la Lauseta »: un crane armanac annadièr de nauta tenguda literària, qu’aurà pas que 3 numeròs mas illustra lo dinamisme d’aquel nòu « Felibritge Roge ». Lídia es l'anma de tot aquò, amb sa sòrre Joana e lo grand poèta lauragués August Forés. Mas en 1879 Lídia malauteja, la Lauseta es çagatada en plena volada per aquela agonia dolorosa que dalha en plena joinessa la "persuasiva egeria" dau "Felibritge Roge". A son tresen numerò la Lauseta s'arrèsta d'espelir. Lídia defunta en 1880. Loís se n’anirà espandir sas idèas generosas dins lo continent sudamerican ont l’idèa de latinitat farà desenant son camin… Tornarà a Montpelhièr entre 1885 e 1897. I fondarà "Le Languedoc", jornal socialista. Aquí lo rescontraràn los joves, coma Joan-Carles Brun o Pèire Azemà, que perlongaràn son accion.  De Ricard ne diràn puòi aiçò: « l’infatigable et laborieux publiciste a végété dans la pénombre de journaux et de librairies sans clientèle ». Mas èra fòrça mai qu’aquò : son òbra de polemista es un monument de pensada que pausa las basas dau regionalisme.  En 1906 ven conservator dau castèl d'Azay-le-Rideau. anequelit, malaut, tòrna en Occitània, e defuntarà a Marselha en 1911. Sa règla de vida èra aquesta: "Il n’y a qu’un pêché, mortel pour les peuples comme pour les individus, c’est le péché contre la beauté". L’òbra poetica occitana de Ricard qu’èra estat a París un dels fondators dau « Parnasse » s’amerita d’èsser redescobèrta.

 

En 1879 rescontram un novèl poèta biaissut, Pau Chassary dich "lo maselièr" (1859-1930) professor de matematicas a l'escòla normala de Montpelhièr e a l'escòla regionala de las bèlas Arts, que puòi F Dezeuze, G Thérond e P Azemà lo citaràn coma mèstre sieu. Escriguèt en montpelhieirenc e tanben, coma tant d'autres, en provençau. Cau reconéisser qu'es puslèu dins aquel dialècte qu'escriguèt sos tèxtes mai "literaris", e los milhor capitats. Mas quand l'esmoguda lo subronda, se vei lo montpelhieirenc que naseja jot lo vestit rodanenc que fai pas illusion. En montpelhieirenc, Chassary pren per escais "lo Maselièr", e escriu de novèlas d'un biais popular, vengudas classicas, coma la de « Pradet de Ganges ». Una part s'atròba dins lo fòrt volum titolat « en Tèrra Galesa » (1895).

 

Son tota una tièira[40] dins aquesta pontannada que rejonhon a Montpelhièr los rengs dels escrivans d’òc, una vasta produccion de centenats de tèxtes que soven manca pas de qualitats, e que retrobam dins d’unes jornaus bailejats per Ròcaferrièr, coma de 1881 a 1885, « l'uòu de Pascas », puòi de 1887 a 1889 :« Occitania ». Caudriá citar Guilhèm Rodièr, fabulista de tria dins una lenga destibada d'una correccion perfiècha e granada quand o cau, amb un risolet de bòna mena. E l’aimable Carles Gròs (1841-1911): "le plus populaire et le plus connu des poètes montpelliérains".

 

Lo fondator en 1900 de la « Fédération régionaliste française » Joan Carles-Brun (1870-1946), discípol de Ròcaferrièr e de Ricard, comencèt a Montpelhièr dins aquel ambient. Sos tèxtes en òc marcats dau sagèl dau simbolisme mòstran una recèrca estilistica de tria e s’ameritan d’èsser redescobèrts.

 

Es l’epòca que lo jove Paul Valéry vengut a Montpelhièr en 1884 per i far sos estudis rescontrarà un estudiant parisenc, Pierre Louÿs, que vendrà un amic car, lo farà publicar e li farà rescontrar en 1890 Mallarmé e Gide. En 1894 Valéry s’installarà a París. Nos a laissat un deliciós sonet en provençau mistralenc, ont se pensa que l’amic Josèp Lobet a bravament prestat d’ajuda.

 

Mas lo temps vira a l’auristre.  Mentre las leis Jules Ferry (1883) institucionalizan l’eradicacion de la lenga, lo Felibritge avinhonenc mèrma bravament sas ambicions risorgimentalas, sosten pas pus « l’idèa latina » e se tiba de mai en mai sus l’idèa d’impausar lo provençau mistralenc coma occitan de referéncia per l’ensèms dels païses d’òc. Tot aquò escalustra Tortolon e Ròcaferrièr, qu’imaginan una ortografia unificada basada sus aquela dels trobadors[41]… La contèsta s’escaufa contra los representants a Montpelhièr de l’ortodoxia avinhonenca, Loís Romieu e Albèrt Arnavielle. 

 

Aqueles d’aquí lançan en 1892 un jornalet popular, « la Campana de Magalouna » qu’es d’en primièr una maquina e guèrra anti-Ròcaferrièr. Aiceste i es sonat « Roburfer » e son discípol Carles Brun es « Roburferon ». Tota l’accion saberuda e ambiciosa dels montpelhieirencs i es ridiculizada, vist que çò sol que se pòt far amb lo paraulís locau ontologicament inferior au provençau es de galejadas bravetas e pas mai.

 

La Santa Estèla dels Bauç (1892) veirà donc la demission de Roque-Ferrier et Tourtoulon. Fondan un Felibritge dissident, lo « Felibritge Latin », que nos a laissat la colleccion de son jornal de nauta tenguda entre 1890 e 1902 :  una massa documentària e literària espectaclosa. De desenats d’autors de totes los dialèctes participan a aquesta revista ambiciosa. Mas lo jornau subreviurà pas a Ròcaferrièr que se despodera a la fin dau sègle e defuntarà en 1907. Mentre la « Campana de Magalouna », oblidant sos acomençaments polemics, durarà fins en 1933 (siá 437 numeròs pareguts...) e serà lo vertadièr jornau popular de Montpelhièr. Aquela colleccion es un autre tesaur ont viu intensament lo jos-dialècte montpelhieirenc jos la pluma de desenats d’autors. I trobam lo pintre famat Audoard Marçal (1845-1929) que despinta en lengadocian la vida dins las carrièiras de Montpelhièr en 1860, associant dessenh e literatura[42] : document etnografic preciós per se plonjar dins aquel mond esvalit.

 

Car aquel mond s’esvaliguèt. Après la « Bèla Epòca » que veguèt desfilar a Montpelhièr de tropeladas de polit mond que n’escriguèron de paginas requistas (mençonarem Valéry Larbaud en 1906, Joseph Conrad en 1906 e 1908), e ont Montpelhièr parlava sa lenga, i aguèt la granda guèrra. Que se sap qu’a son endeman lo francés que los peluts avián après dins las trencadas venguèt la lenga de la carrièira dins las vilas.

 

Au Trentenari de la Societat per l'Estudis de las Lengas Romanas (Mai de 1900), s’èra consagrat un novèl talent de tria : Gustau Thérond (1866-1941). D’istorietas plenas de gaubi li vauguèron lo prumièr prèmi de pròsa. Aviá tanben prepausat « Eléments de Grammaire Languedocienne- dialecte languedocien cettois » , obratge preciós qu’aguèt lo segond prèmi de filologia, mas pareguèt pas qu’en 2002[43]. Thérond, nascut a Sant Martin de Londres, èra estat l’escolan de Chassary. Vengut regent a Sèta en 1890 e mai Setòri que los setòris, compausava a sa cabana davant d'alhòlis e de rolhas los saboroses « Armanacs Setòris » (entre 1894 e 1913). E fondèt tanben la cellula comunista de Sèta.

Adonc a la velha dau conflicte de 1914 la lenga d’òc, que tot lo mond parlava, s’espandissiá largament dins l’escrich d’un biais descomplexat a Montpelhièr e Sèta, e aviá un grand resson popular. Los guirguilhs de 1880-1903 èran oblidats. S’estampava de desenats de libres en mai dels jornalets locaus.

 

Una novèla generacion preniá la paraula, influenciada per lo volontarisme renaissentista dau capolièr Pèire Dévoluy. Los dos mai importants siaguèron Pèire Azéma (1891-1967) e Loís Bonfils (1891-1918), que fondèron en 1912 una tropa de teatre popular batejada « la Lauseta »[44], en l’onor de Xavièr de Ricard.

 

Aquí la guèrra. Azemà que ne tòrna nafrat e trepanat lança una revista en montpelhieirenc "Lou Gal" (1915-1921), que balha als soldats dau front de nòvas de sos amics e dau país, amb d’istorietas galòias dins lo biais de la « Campana de Magalona », que ne retrobam d’unes contributors au mitan d’un fum d’autres qu’escrivon jos d’escais. Ailàs, lo numéro 74 dau 15 de julhet de 1918 a una trista « mancheta » : « Loís Bonfils, capitani au 319en regiment d’infantariá, es estat tuat lo 11 de junh de 1918 »… Lo jornau jos la pluma d’Azemà ajusta : « anam reculir sos « tablèus de guèrra » e las letras que nos mandèt dau front e los editar… ». Los flames tablèus de guèrra demòran de redesbondre dins la rarissima colleccion dau jornau, e las letras pareguèron en 2015[45], mostrant qu’avèm perdut amb Bonfils una de las grandas plumas de nòstra literatura. L’agach sens concession que li permet l’occitan sus la guèrra viscuda jorn a cha jorn fai d’aquel libre un dels mai originaus e mai trebolants de nòstra literatura. Jòrdi Malhet dich Jorget de Pastorèl (1893-1918) es una autra getèla d’elèit trencada tròp jove per la mitralha.

 

Au meteis moment lo poèta e manadièr de bovina Amfós Arnaud (1888-1973) fasiá parèisser lo periodic « Sant Just » per los dau relarg de Lunèl qu’èran sus lo front[46]. E Joseph Loubet (1874-1952), clapassièr exilhat a París publicava la Gazeto Loubetenco, fulhet de 4 paginas que permetiá tanben d’escambiar entre felibres dau temps de la guèrra. Loubet es un flame escrivan oblidat de la generacion dels Valèri Bernard, Sullí-André Pèire e J D'Arbaud, amic intim de Pau Valéry, poèta simbolista en montpelhieirenc granat e en provençau[47]. De París estant siaguèt lo prumièr de totes a s’estrambordar en legiguent en 1934 dins « OC » « Secrèt de l’èrba » dau jove Max Roqueta e a li o escriure. André Chamson ne dirà :" J'aurai passé ma vie en rapports étroits avec quelques-uns des plus grands écrivains de notre époque […] mais aucun d'eux ne m'a donné le sentiment de la perfection intérieure comme l'a fait ce poète presque inconnu en regard de leur gloire." Sembla que l'òbra literària occitana de Josèp Lobet siá una granda òbra inedicha, que se n’es pas editat que de tròç pichonets.

 

Autras plumas de l’endrech tornadas de la guèrra : Causson de l'Olivièr (1883-1951), Loïs Stehlé de Ganges dich Delpònt de las Cabras (1882-1933), e Edmond Teissièr (1904 -1971) de Valflaunès, istoriograf dau castèl de Montferrand en occitan granat... Aitanben doas figuras van dominar la scèna montpelhieirenca : Azéma, que son accion testarda ne farà un dels leaders de l’occitanisme naissent, e Francés Deseuse (1871-1949), que perlongarà tota sa vida la publicacion de la « Campana de Magalona » ont donava de cronicas deliciosas amb un estil inimitable[48].  Anava publicar de desenats de libres que ne fan una de las referéncias màgers de l’escriure montpelhieirenc, e un dels autors mai galòis e divertissents de nòstra literatura.

 

Lo teatre risolièr en òc aviá un public larg a aquela epòca ont tot lo mond compreniá ben la lenga, e las peçòtas de Deseuse e tanben de Renat Tulet (1868-1948) - « un pauc l'Emili Barta dau païs Montpelhieirenc... en fòrça mai qualitadós » -  segon Max Roqueta,  serviràn puòi de basa a aiceste dins son projècte d’escritura teatrala. 

 

Azemà serà un polemista poderós[49], un tribun que son estil demòra un exemple per lo prosator d'òc. Nos laissèt una polida pèça dau biais antic « lo Ciclòpa » (1926) que ten sa plaça entre los classics de la literatura d'òc dau sègle XX[50]. De 1927 a 1956  diguèt sus Ràdio Montpelhièr de conferéncias que son crana leiçon de lenga e una mina espantosa d’informacions[51].  Azemà bailegèt de 1933 a 1944 una ambiciosa revista de cultura d’òc  dins la rega « devoluysta », en mistralenc e en clapassièr, « Calendau »  amb son « fraire enemic » lo cevenòu installat au Clapàs Leon Teissièr  (1883-1981) « exegèta de Mistral » e partidari de la superioritat dau mistralenc.

 

Joan Fornèl (1865- 1941), qu’aviá lançat en 1892 «  LA CAMPANA DE MAGALONA » es tanben un autor de redescobrir, amorós baug de Montpelhièr, de son istòria, e de son bèu lengatge. Una pròsa eleganta, de tablèus istorics que son de pichòtas belòrias[52].

En 1928 Josèp Lobet podiá resumir un panoramà finament analizat de nòu-cents ans d’escritura clapassièira amb aquela frasa « le rayonnement du montpelliérain est d’une importance que l’on peut rapprocher de celle du dialecte de Mistral » [53]. Joslinhava : « l’extrême fluidité du verbe populaire et sa richesse de vocabulaire, où tant d’apports se sont amalgamés » e apondiá : « c’est qu’il a eu de tout temps la fortune d’être employé par des auteurs de mérite divers, mais très ardemment épris de sa saveur particulière » …  A l’intrada dau sègle XX aquela forma d’occitan escrich èra venguda un otís plegadís, expressiu, poderós. E los autors qu’anavan se levar anavan perlongar aquel trabalh.

Per o dire verai los joves de las annadas 1920 èran decebuts per la manca d’ambicion dels representants en plaça de la literatura d’òc que rescontravan. Aquel Felibritge qu’aviá desajocat de son capolieirat lo maximalista Pèire Devoluy aviá lo meriti d’èsser aquí, e de manténer un pichon luquet d’existéncia trantalhejanta,mas lor semblava una scèna aconsomida. Volontavan quicòm mai. Siaguèt l’espelison de l’occitanisme modèrne. En 1923 Ismaël Girard aviá fondat "Oc", e en 1930 un rodelet d’estudiants cambièron lo pasible grop d’estudiants « Lo Novèl Lengadòc » en ambiciós grop renaissentista (1930-1934) ont rescontram lo besierenc Rogièr Barta, qu’escriurà tres diccionnaris occitans e vendrà finir sa vida a Montpelhièr, e tanben lo grand seguidor, en lenga clapassièira, dels grands capmèstres saberuts dau sègle d’abans (critica literària e istorica) Joan Lesaffre (1907-1975). Menimós analisaire de l'istòria de l'occitanisme, faguèt, fins a sa mòrt prematurada en 1975, avançar dins l'ombra l'amadurament de nòstra consciéncia. E subretot Max Roqueta (1908 - 2005) que se lancèt adés a fons dins aquela aventura e serà coma se sap una de las plumas màgers dau sègle XX[54]

Las revistas importantas dau temps son « OC » e « Calendau » , mas tanben « Occitania » que nos fai rescontrar aquí un autre actor màger de l’aventura, Carles Camprós (1908- 1994) que ven montpelhieirenc tre ara ni per èsser nascut a Marselha. Fonda amb los joves dau « Novèl Lengadòc » lo jornal "Occitania" (1934 – 1939). La pensada de Camprós perlonga aquela de Xavièr de Ricard e pausa las basas teoricas de l’occitanisme modèrne, 30 ans abans "Viure" (de 1965 a 1973) ont aqueles tèmas seràn represes e repensats jos lo leadership de Robèrt Lafont. « Occitania » defend l’existéncia d’una « unitat culturala panoccitana » en connexion amb la renaissença catalana d’aquelas annadas[55]. Aquela generacion s’apropria tanben lo sòmi de Ròcaferrièr que Ricard e Forès avián transmés a Perbòsc e Estiu, aquel d’una unitat grafica de l’escrich occitan renosant amb la lenga anciana. Cadun escriu son dialècte mas en se plegant a la nòrma elaborada per Alibèrt, qu’impausa de sacrificar dins l’escrich tota una tièira de singularitats fonologicas o morfologicas. L’escriu montpelhieirenc, d’ara enlà, se desvoloparà dins aquel emmòtle, qu’es tanben un pauc una mudason.

A aquel moment s’atrobava tanben a Montpelhièr (fins en 1933) Josèp Sebastià Pons (1886-1962), lo bèu poèta de Catalonha nòrd, que s’aprestava a publicar 1925, "Canta Perdiu". Los occitans reconoisson un mèstre sieu dins l'òme d'aquel "cant de l'arma e de la carn, ont cada degot de bonaür, d'extasi o simplament de doçor, èra enclausa" (Max Roqueta). Mentre en 1926, Josèp d'Arbaud (1874-1950) renòva genialament la pròsa occitana amb "la bèstio dóu Vacarès".

Camprós crearà tre 1942 un ensenhament de lenga e literatura d’òc a la facultat de letras de Montpelhièr que perlongarà après la guèrra, tot trabalhan a una tèsi espectaclosa sus l’« étude syntaxique des parlers gévaudanais » que mòstra scientificament que la sintaxi de l’occitan es pas aquela dau francés.  Vendrà en 1972 titulari de la « chaire de Langue et littérature occitanes » a la facultat de Montpelhièr. Son apòrt scientific a la conoissença de la lenga e de la cultura es considerable. Poèta, en provençau, negligiguèt pas lo jos-dialècte clapassièr quora escriguèt de teatre.

Lo rodelet de joves que retrobam a Montpelhièr en 1930 (Max Roqueta, Carles Camprós Joan Lesaffre, e Rogièr Barta) s’implica d’a fons dins un projècte de renaissença panoccitana qu’encanta cap e tot l’ainat « devoluysta » Pèire Azemà. La guèrra arrèsta lo jornau « Occitania » mas l’accion militanta se perlonga, pinhastra, e abotís a la fondacion de l’IEO en 1946. L’Institut fai son prumièr acamp lo Montpelhièr, convidat per Carles Camprós e Max Roqueta.  En 1952, un novèl acamp de l’Institut a Montpelhièr jos d’eminents auspicis universitaris e institucionaus pòt far estat de la promulgacion de la « Loi Deixonne » e elegís a la presidéncia Max Roqueta, un de sos grands artesans. A quaranta-dos ans. Ara assetat dins son poste de mètge de la Securitat Sociala, òbra tant e mai per la cultura d’Òc. Proclama : « L’ora es venguda de portar testimòni. »

L’antologia « La jeune poésie Occitane » (1946) dins la colleccion « le Triton Bleu » afortís lo novelum e lo dinamisme d’una literatura d’Òc au mitan dau sègle XX, avastada als camins dau mond e virant l’esquina a l’academisme e a la grandiloquéncia. I apareis Robèrt Lafont, personatge centrau de tot lo mièg-sègle que seguirà. E tanben Leon Còrdas[56] que ven en 1953[57] a Montpelhièr, ont cultivèt la tèrra coma ortolan. Còrdas es l'exemple rar dau poeta païsan. Sens autras referéncias literàrias que sos dos pès pausats dins la graveta secarosa, que sas doas mans noselosas que quichan lo bigòs. Poesia que nais de la tèrra e de l'uscle de la solelhada, e de la sentida ponhenta de la condicion omenenca. Lo prumièr collègi occitan montpelhieirenc pòrta lo nom de Leon Còrdas. 

Aquò’s pasmens, se sap, l’epòca d’una traversada dau desèrt, estent que la societat cambavirada d’a fons dins l’après-guèrra presta pas pus ges d’interés a la lenga que dispareis pauc d’a cha pauc de la vida vidanta. Lo projècte d’un teatre en òc jogable, a l’encop popular e ambiciós, porta per Roqueta, Còrdas, Lafont e quauques autres fai espelir d’unas òbras de qualitat mas seràn quasiment pas jogadas. Si que non reviradas en francés… La literatura fai son camin e per çò que nos ocupa aquí sus Montpelhièr tres votz màgers fan avançar l’escritura en parladura locala, desenant integrada a la panoccitanitat, mas dins la rega de son eretatge especific : Max Roqueta, Max Allier, e Marcel Barral. Jos l’influéncia dau prumièr, mai que mai, un gra novèl es gandit. La lenga escricha es revitalizada sus de basas de sintaxi idiomatica populara redescobèrta e intensament valorizada. Se publica d’òbras qualitadosas (Verd Paradis 1 en 1961) mas lo grand public que se congostava abans guèrra dels tèxtes en lenga locala ne sap pas res.

Mas i a encara d’escrivans d’òc. D'unes ensajan de resistir a l'avaliment, de "manténer" amb testarditge, coma se pòt. D'autres, recampats mai que mai a l'entorn de la revista "Oc" e de l'Institut d'Estudis Occitans, considèran que maugrat sa confidencialitat la cultura d'oc es una cultura modèrna, acarada cap a l'endevenidor. Que tròba dins la reforma linguistica d'Alibèrt un vam novèl.

Max Allier (1912-2002) intellectual comunista, aviá publicat son prumièr poèma publicat dins "Oc" en 1945: « Ombra que vira ». Atentiu als grands auvaris dau sègle, son itinerari d'escritura s'encapita a despart de l'ensèms de çò que s'es fach en òc dins la meteissa pontannada. Son òbra es fòrça abondosa. Per ieu çò milhor : sos poëmas (A la raja dau temps, 1951; Solstici 1969). Ne sabe de flòcs de per còr. Son reculh màger: Solstici (tèxt integrau) Mas Fèlix Castan e Bernat Manciet an sempre considerat sas pròsas (Lenga muda, 1975; l'Emperau 1977; lo Plag...) coma quicòm de particularament originau, un tòn novèl vengut de pas enluòc, ont lo naturalisme s'enauça en poësia brutala e poderosa...  Una simfonia montanhòla, l'Augal dins la guèrra, lo maquís, un jove montpelhieirenc que se regala de tornar banhar dins l'occitanitat druda e totala. 

Lo vivarés Marcèl Barral (1913-1997), especialista universitari de "l'Imparfait du subjonctif », editor saberut de Favre e de Roudil, es tanben estat un poëta delicat e fin e bòna lenga de nòstre endrech, amb una malanconiá sàvia e solelhosa, una infinida sensibilitat, un sentit clarinèl de la descripcion. Largament oblidat, a despart de l'antologia d'AP. Lafònt, es un dels poètas occitans dau sègle xx que se pòdon reténer coma qualitadoses...

E l’occitanisme atravèrsa de crisis, 1954, 1964… Es l’ocasion d’elegir per president de l’IEO (1957-59) un montpelhieirenc consensual e plen de vòlha : Pèire Azemà…  Dau temps Max Roqueta s’atròba abrivat dins una autra aventura, la publicacion tre 1954 a Montpelhièr de la revista culturala catalana « Vida Nova », subvencionada per la diaspora de catalans despatriats. I escrivon los escrivans catalans fins ara constrenches au silenci, e lo jornau comprendrà 90% de Catalan e 10% d'Occitan. Luòc ont de tèxtes importants de la literatura d’òc dau temps son publicats, e màgerment d’unes que figuraràn dins « Verd Paradís. Lo jornau, antau, durarà dètz-e-nòu ans, fins en 1973.

La crisi de l’IEO en 1964 es marcada per l’espelison d’un occitanisme politic que s’exprimís dins la revista « Viure », mentre los « ancians » marginalizats (Girard, Manciet, Castan, Nelli) lançan en 1969 una nòva seria de « Òc » per aparar una cultura de naut nivèl. Max Roqueta e Max Allier i participan d’ausida pro regularament e i publican d’unes tèxtes de tria.

Es a aquel moment que Robert Lafont (1923-2009) fai son intrada coma ensenhaire a l’Université Paul Valéry, en 1964. Escrivan, joguèt un ròtle decisiu per far de la lenga d’òc una lenga de son sègle. Se pòt pas après el escriure l’occitan coma abans. Sa reflexion sus la lenga es estada revolucionària[58]. En mai de son òbra scientifica e literària grandarassa, empusèt tre 1969[59] una dinamica d’ensenhament de la lenga modèrna que faguèt de la facultat de letras de Montpelhièr un fogau màger d’avançada de la consciéncia occitana, qu’anava botar lo fuòc a las estopas en 1968. E a la seguida de las carnavaladas dau mes de Mai l’occitanisme politic gandiguèt subran una audiéncia veraia. Es lo temps de la « poesia tracte » que Joan Larzac editava a Ardoana dins la colleccion « 4 vertats ». L’antologia famosa dels « poètas de la descolonizacion » (1971) rementa aquel episòdi. Fòrça d’aqueles joves poètas son d’estudiants lafontistas.

D’unes cranes autors d’aquela pontannada, sens èsser de dialècte clapassièr, demoraràn ligats de pròche a Montpelhièr : Joan Larzac, Rotland Pecot, Felip Gardy. Son tan coneguts que, dins l’encastre limitat d’aquesta nòta, es pas tròp de besonh que los presentèsse mai qu’aquò. Fins a 1981 la bolegadissa occitanista atrobava antau un resson que fasiá pas que créisser dins la societat miegjornala. Abans de passar per uòlh, victima de sas divisions e de sas contradiccions intèrnas, coma o analizarà Sandra Elizabeth Ritson[60].

D’autres vendràn a la seguida dels « poètas de la descolonizacion » mentre la lenga populara acaba a bèl esprèssi de disparéisser, dins l’indiferéncia quasi-generala. Autra particularitat d’aquel temps : la mobilitat geografica estent venguda la regla, ven pas mai possible de s’enraiçar dins un parlar locau e la panoccitanitat somiada per las generacions d’abans es desenant una evidéncia. Que pausa de problèmas d’autenticitat dau lengatge quora aquel vira au mescladís infòrme o a l’esqueleta secarós. Contradiccions que caudrà assumir per que la lenga contunhèsse de carrejar la vida.

Dins l’escriure occitan montpelhieirenc la varietat dialectala tan largament illustrada desempuòi de sègles es de mens en mens practicada, e pas pus ensenhada, l’occitan a Montpelhièr venent de mai en mai de « lengadocian estandard » desprovesit de las caracteristicas morfologicas e fonologicas dau clapassièr. De qué demòra d’aquel parlar au sègle XXI ? Tant lo cèrcle occitan de Montpelhièr, seccion de l’IEO, que « l’escòla dau Paratge », que recampan de mond venguts de totas las parts d’Occitania, practican desenant un lengadocian « mejan ». Rogièr Fabre (1920-2015), que parlava de naissença un deliciós occitan tarnés, siaguèt vint ans de temps l’arma dau  cèrcle occitan de Montpelhièr que publicava un jornalet bimestral plen d’interés, « Lo Bram dau Clapas » qu’aguèt fins en 2008 133 numèros, e que siaguèt un pauc una novèla « Campana de Magalona », recentrada largament sus lo lengadocian « mejan ».

Antau es l’epòca que se reedita « Istòria de Jan l'an pres » (1988) e « Verd Paradís »  en transpausant per de rasons pedagogicas lo lengadocian idiomatic de l’autor en occitan « estandard ». Antau s’escoba una brava part dau pintoresc dialectau, e çò que demòra es l’originalitat de la sintaxi, dau biais d’agantar la frasa… Çò principau sai que, exportable dins la lenga generala…

D’aquela generacion, escrivent en occitan de l’endrech, cau mençonar Joan-Pau Creissac (nascut en 1955) editor, poëta, e trabalhador de la tèrra. Es l'autor de poëmas e de pròsas cortas, quietosas e nerviosas, nosadas sus sa significança. Congrea l'esmoguda en quauques linhas simplas e - s'o miram de mai pròche - d'una perfeccion d'escritura rigorosa. Aquela vòtz originala se pòt pas aisidament restacar a d'influéncias evidentas, au mens en cò nòstre.

Jaume Landièr (nascut en 1952) finament letrat e enrasigat prigond dins sa tèrra d'òc, empeutat sus la civilizacion de la vinha e sos dramas d'ara. Escriu amb una granda perfeccion estilistica, dins lo fiu de çò que pòt donar lo dialècte de Montpelhièr: Solelhada (1992) Un libre delicat, tot en nuàncias d'esmoguda. Dins lo riu d'Adriana (2001) descobrissèm una pintura mai cauda, mai comola de vida, de colors, de sentidas, d'emocions retengudas. Que cau legir plan plan per n'assaborar la subtilitat.

Podèm pas mancar de parlar de Joan-Maria Pieyre (1954-1998) qu’èra tanben un montpelhieirenc d'adopcion. Sa frasa occitana, l'alisava, sens aver l'èr d'i semblar, pro menimosament, fins a la far passar dins lo mòtle d'un estil totalament inimitable. Giscla de las prigondors nadivas d’una paraula occitana que teniá de sa mameta roergassa. Traversèt, mièg amusat, mièg desesperat, en dilettante destibat, l'absurditat dau mond e que ne fasiá de pichons tablèus que semblan pas a res mai. L’avèrs gorrin e desesperat de Montpelhièr, la nuòch, sorna, amb sa erràncias. Afeccionava son ainat en escritura Pau Gairaud (1898-1995) un dels mèstres prosators occitans dau Roèrgue, qu’èra tanben montpelhieirenc l'ivèrn.

Jean-Claude Forêt (1950) es un autre exemple d’escrivan d’òc vivent a Montpelhièr e empeutat sus mai d’una varietat orala de la lenga : vivaro-aupenc, lengadocian centrau, e tanben clapassièr en omenatge e guinhada a Max Roqueta. Per son originalitat aquela òbra se destria d’aqueles eretatges qu’assumís,  renòva e tremuda.

Silvia Berger, fotografa intimista de la sauvatjariá dau campèstre, es tanben la poetessa de la « Feruna » que publica dins "Òc" e "Reclams" de tèxtes d’una trebolanta sensibilitat, d’una musicalitat rara, d’una carnalitat desavianta. Pròcha de las èrbas, de las bestietas umilas dins son desir caparrut de viure au grand sorelh, perlonga amb una granda luminositat lo panteïsme de Max Roqueta, dins una lenga composita ont l’influéncia de l’autor de « Verd Paradís » demòra vesedoira. Alestiguèt una polida antologia poetica e fotograficatitolada «  Caminant ».

D’autras generacions nasejan, d’autors nascuts après 1980, que representan quicòm de totalament novèl, car an causit l’occitan sens jamai l’aver ausit parlar per de locutors espontanèus (qu’ara son totes mòrts o quasi). E pasmens aquela lenga au marge de las conveniéncias lor balha un autre espaci ont se carran d’exprimir de causas qu’aurián pas dichas parièr dins una « granda » lenga. Coma o solfinava fai mièg-sègle Fèlix Castan quand teorizava una « Occitania de Carn ». Emblematica d’aquel escriure nòu es Maëlle Dupon nascuda en 1988 a Montpelhièr. Es pas pus question de singularitats dialectologicas ni d’enrasigament terradorenc. Mas de reïnvestir la fòrça tellurica d’una lenga totala eretada dels predecessors per dire lo desrasigament, l’errança planetària, l’alhors. En evocant tanben lo doç paradís enanat de l’enfança. Cau veire quana riquesa de ressorsas d’expression dins lo registre emotiu aquela jove escrivana sap anar pescar dins lo ric tesaur de referéncias que se n’atròba eretièira en causissent l’occitan coma lenga dau còr.

Ne sèm aquí, sus l’autra riba dau tomple esfraiós ont la lenga s’es en aparéncia aprefondida. Enriquesida e enauçada en meravelhós instrument per dire lo mond per de generacions d’escrivans apassionats, demòra a posita de quau se la volguèsse far sieuna per exprimir çò pus intim de sas sentidas. E n’i a qu’o fan. De joves novèls, reconquistant amb pro de seriós e de volontarisme aquel tresaur que lor es estat raubat. L’apòrt de l’escritura montpelhieirenca a la bastison d’aquel instrument poderós de reformulacion de la realitat e de re-encantament de la vida es estat, coma o vòu mostrar aquesta nòta, important, emai s’oblidèsse tot còp.

 

Joan-Frederic Brun


[1] Henri Rey-Flaud : Le vilain ânier [article] Littérature  1985  59  pp. 85-91 : « C'est bien en effet la dialectique du sujet et de l'autre que soutient […]  le fabliau. […]  le rouge-gorge, comme le rappelait Lacan dans son Séminaire sur l'Angoisse du 19 juin 1963, délimite de ses déjections et à l'intérieur duquel il se sent invulnérable, tandis qu'au-delà il n'est plus que timide et désemparé […] Notre fabliau atteste que sortir de l'espace narcissique, c'est pour le sujet, prendre le risque d'affronter l'autre et de rencontrer la mort. […] Nul sujet ne saurait échapper aux données biologiques à partir desquelles se construit l'animal humain. »

[2] http://www.cardenal.eu/sommaire.htm

[3] Raimon II de Ròcafuòlh en 1215, au concili de Latran, pren la paraula davant lo papa  Innocent e descriu lo mortalatge dau jove Trencavèl amb aqueles mots : « E por an mòrt lo paire e'l filh deseretat,/ Sénher, rend li la tèrra, garda ta dignitat. / E si no la'lh vòls rendre? Dieu t'en don aital grat / que sus la tua arma ajas lo sieu pecat… »  Lo terrible Inocent III aprecia, ço sembla, la franquesa de Rocafuòlh.

[4] Jeanroy, "le Roman de Flamenca fut écrit en Rouergue vers 1240-1250, par un clerc lettré qui était probablement attaché à la famille Roquefeuil" (citat per Lavaud & Nelli, "les Troubadours..." tòm I p 622.)

[5] dins sa peça  I ("ab lo douz temps que renovella"). 

[6] I retrobam l'occitan veïcular dau sègle XIV, a cima de sa perfeccion. Es aquel lengatge qu'Alibèrt volguèt donar per modèl als occitans dau sègle XX. E aiceste mai que mai, nos baila un exemple de tria dau montpelhieirenc d'aladonc.

[7] Amb aquesta cançon e dança mesclada Uc del Valat, mèstre en medecina de Monpeslier, gasanhèc la violeta, l'an MCCCLXII. [Las Jòias del Gai saber, p 16-19]. Bartsch (Chrestomatie Provençale, 5e édition Berlin 1892, pp 383-384).

[8]   Il existe deux manuscrits des œuvres d’Anne de Rulman (BN Paris et BM Nîmes, fonds d’Aubais). Les proverbes ont été publiés par le Dr. Mazel : « Les proverbes du Languedoc de Rulman », Revue des Langues romanes, tome XVI, 1880, p. 42-64. Veire tanben :  « Genèse et histoire d’un savoir » PROVERBES ET DICTONS DU PAYS D’OC / Antonin Perbosc ; réunis et présentés par Josiane Bru et Daniel Fabre. (Occitan/Français). Marseille, Rivages, 1982, 82p. Préface, p. I-XXVI    cf : www.garae.fr/IMG/doc/Proverbes_et_dictons.doc

[9] Marcel Barral : Montpellier d’Isaac Despuech, « le Sage », à l’abbé Favre:   Les influences d’un milieu urbain provincial sur la production du texte littéraire occitan et français, aux XVII° et XVIII° sièclesRev Langues Romanes, 1985, LXXXIX, N°1, pp 51-71

[10] "Les Folies du sieur Le Sage" dédiées à monsieur de Valat, gouverneur du château de Montferran (1° Ed) chez Jean Pech, 1636

[11] Thomas de Rosset  Les portraits des plus belles dames de la ville de Montpellier 1656: publié sur l'exemplaire unique de la Bibliothèque de Lunel (1660) avec introduction, notes et appareil critique par Marcel BARRAL. Montpellier : Publications de l'Entente Bibliophile 1985

[12] François de Plantade LE CONTE DES FEES DU MONT DES PUCELLES. Pamphlet anonyme du xviie siècle publié pour la première fois dans son intégralité avec introduction, notes et appareil critique par Marcel BARRAL. Publications de l'Entente Bibliophile 1988

[13] A la seguida de Roudil, Fizes e Gregoire s’entrevei una mena d’escòla « antiliterària «  estudiada  puòi per Ròcaferrièr :  Joan-Batista-Josèp Brey (1654-1735) professor a la facultat de drech, Esteve de Guilheminet, avocat a la Cort dels Còmptes (mòrt en 1731),  lo conselhièr de Ratte, e l'abbat Plomet (?-1734) autor d'un reculh de nadaus en patoés de Montpelhièr, inedich, conservat a la bibliotèca de Montpelhièr, e tanben de la "Relation fidèle du Noble jeu de l'Arc" (1729).

[14] "La musa montpelhieirenca en lenga d'òc au temps de Francés-Xavièr Fabre (1766-1837)" in :  Azema P. Charradissas Occitanas sus Radio-Montpellier 1927-1956 (1998)

[15] Auguste-Pierre-Augustin Rigaud (1760-1835) e Jean-Cyrille Rigaud (1750-1824). Poesias patouèsas d’Augusta Rigaud et de Cyrilla Rigaud, Mounpéïé, 1806

[16] André-Auguste Tandon, Fables, contes et autres pièces, en vers, patois de Montpellier, Renaud, 1813, 2e éd., 200 p

[17] René Merle "Aoutân n’émporta lou ven" - (Quelques données nouvelles sur François-Raymond Martin, auteur occitan de Montpellier) Revue des Langues Romanes - Tome XCI - 1987 - n°2

[18] publicada per Antonin Glaize dins la revue des Langues Romanes tom IV, 1873

[19] Ph Gardy: Montpellier - Clapas ou les plaisirs partagés de l'oraliture. Rev Langues Romanes, 1985, LXXXIX, N°1, pp 73-91

[20] René Merle "Aoutân n’émporta lou ven" op cit.

[21] Perqué Montpelhièr e son lengatge cau que sián sempre considerats coma una verruga de desrabar au mitan de l'Occitania occitanisticament corrècta ? Max Roqueta s'o demandèt mai d'un còp e me'n parlèt. El capitava pas de comprene. E ieu tanpauc.

[22] Claude-Charles Pierquin de Gembloux (1798-1863) : estonant poligraf nascut en Belgica, estudièt de medecina Montpelhièr ont siaguèt recebut doctor en 1821 e i venguèt l’autor en montpelhieirenc de:  « Flurètas nouvèlètas », précédées d'un Discours patois sur la supériorité littéraire et philologique des patois (Bourges, 1845), Louisa (1846) S’èra interessat entre milanta causas a la psicologia animala (« Traité de la folie des animaux ») e subretot « l’Idiomologie des animaux, ou Recherches historiques, anatomiques, physiologiques, philologiques, et glossologiques sur le langage des bêtes » ont balha un lexic dau lengatge dels oistitís.

[23] Jordan revirèt lo Cant II de l'Eneïde en 1810, traduccion publicada dins la "Revue des Langues Romanes" (1874 t. V pp 144-165; t VI pp 148-167). Lo manescrich original es a la bibliotèca de Montpelhièr. Traduccion interessanta "moins à cause de l'entrain et de la vigueur populaire de certaines de ses parties que comme un document propre à témoigner à quel degré d'abaissement, à quelles étranges bigarrures de langage, l'école de Tandon et de Martin était arrivée à cette époque" coma o ditz son editor LG (Leon Gaudin?) qu' ajusta "Plus inégal que ses contemporains, moins correct et moins facile que la plupart d'entre eux, Jourdan a cependant cet avantage de placer au milieu de ses gallicismes, une foule de mots véritablement languedociens, et dont l'existence ne peut être constatée alors que dans son oeuvre".

[24] Rovièira,  jornalista, a la seguida de las jornadas de Julh de 1830 compausèt de cançons politicas, que se son pas retrobadas. Inspirat per l'abbat Favre, escriguèt una parafrasi patoesa risolièira de l'Eneïde de Virgili, publicada per C. de Vallat dins la revue des Langues Romanes (Tresena seria, XIX, 1881: 180 et seq.). E tanben doas cançons: lou poutou e la couquéta d'aou vilage. E una rejoncha de provèrbis lengadocians. Aqueles tèxtes valon per la lenga, galejaira, espessa, que ni per èstre comola de francismes coma èra de mòda d'aquel temps, reforfan d'expressions granadas e gostosas de redescobrir...

[25] Henri Pascal de Rochegude (1741-1834) Le Parnasse occitanien ou Choix de poésies originales des troubadours, Toulouse, 1819

[26] François Raynouard (1761- 1836) Recherches sur l’antiquité de la langue romane, 1816 ; Des troubadours et les cours d’amour, 1817 ; Choix des poésies originales des troubadours, 6 vol., 1816-1821, etc…

[27] Car un dels prumièr après Jean-Pierre Claris de Florian (1755-1794) enauça lo concèpte d’Occitania en preferéncia a aqueles de « provençal », « patois » o « langue d’oc ». Per Lafont, Fabre d’Olivet « sait lire les troubadours et devance sûrement l’érudition romantique » ; e « Protestant, philosophe et républicain, il est très ému par le souvenir de la croisade albigeoise. À cette émotion il gagne la vision d’une nation sacrifiée, dont il se sent le restaurateur ».

[28] La Langue hébraïque restituée et le véritable sens des mots hébreux rétabli et prouvé par leur analyse radicale, ouvrage dans lequel on trouve réunis : (1) une dissertation sur l’origine de la parole ; (2) une grammaire hébraïque ; (3) une série de racines hébraïques ; (4) un discours préliminaire ; (5) une traduction en français des dix premiers chapitres du Sépher, contenant la Cosmogonie de Moyse (1815).

[29] La Langue d’Oc rétablie dans ses principes, Steinfeld, Ganges, 1989.

[30] Verses Bezieirencs de Jaques Azaïs... Nouvélo ediciéu des Berses patoises, revisto, courrijado e seguido de la pouëzio de Bruno Azaïs sus l'inauguraciéu de l'estatuo Riquet. Paris : Maisonneuve, 1882 (Publié par la Société pour l'étude des langues romanes).

[31] Las Castagnados, poésies languedociennes par le Mis de La Fare-Alais, 1844.

[32] Jacques Boé, dit Jasmin (1798-1864) 

[33] Loubet J : « Les lettres d'oc à Montpellier. Contribution sommaire à l'étude de la renaissance littéraire du dialecte montpelliérain ». Oc (no" 68 du 1-6-1927 et 69 du 15-6-1927) represa dins  l'Almanach Occitan 1928 (Samatan, Gers) pp. 73-81

[34]  Ph Gardy: Montpellier - Clapas ou les plaisirs partagés de l'oraliture. Rev Langues Romanes, 1985, LXXXIX, N°1, pp 73-91

[35] Aquesta definicion larga « panoccitana » se retrobarà pas pus a partir dels estatuts de 1876.

[36] Henry Vézian : Valergues (1099-1909) Montpellier libraire Valat, 1910. [conten una preciosa notícia sus Totolon per quauqu’un que l’a conegut].

[37] Félix Gras dirà poeticament dins son discors de 1900 a Magalona : « aquelo jitello dóu Felibrige que s'apello la Soucieta di Lengo roumano ».

[38] Poupault Christophe : Charles de Tourtoulon (1836-1913) et Louis-Alphonse Roque-Ferrier (1844-1907), initiateurs et chefs de file de l'idée latine. Provence historique, 2017, N° 262, juillet-décembre pp 495-513

[39] Joan LESAFFRE Istòria Literària LO CENTENARI D'ANFOS ROCA-FERRIER (OC N°169  (1946-47-48) o N°1 de la tièira X, pp 142-147 : « Secretari de la Société des Langues Romanes de 1873 à 1885, longtemps secretari de la societat felibrenca del Paratge, president del Felibritge Latin après1891, elegit majoral en 1881 (Cigala latina), mas demissionari en 1892, au principi de totas las manifestacions occitanas de son ròdol, Ròca-Ferrier faguèt distribuir mesadierament, de 1879 a 1887, per lo còmpte de la Mantenéncia, de fascicles constituits per de trabalhs especials o per de tiratges a despart de la R. L. R., faguèt paréisser, de 1881 a 1885,1'almanac de l'uòu de Pascas, de janvièr 1887 a decembre 1889, la revista Occitania, de 1890 a 1900, la revista Le Félibrige Latin, de 1893 a 1903, l'Armanac Montpelhieirenc, tota una tièira de publicacions que, jonchas a mantunas paginas de la R.L. R, demòran un testimòni d'un inegable interés sus la lenga e la literatura; del país montpelhierenc.

L'òbra escricha de Ròca-Ferrièr se partís a boldre entre aquelas divèrsas publicacions d'ont traguèt d'alhors una lònga seguida de sos articles qu'acampèt dits lo volum titolat " Mélanges de critique littéraire et de philologie. Le Midi de la France, ses poètes et ses lettres de 1874 à 1890 (Montpellier, Paris, 1892 ; XXIV 534 p.). »

[40] Mençonarem tanben German Colasor (1828-1907), Josèp Dàvid-Còsta, Pepin Pagés de Balaruc, Carles de Rebolh, Leon Grotlièr (de Pinhan), Pau de l'Euse, Eugèni Montabré (1830-1895), lo poëta de la "Volada de las Focas", Xavièr Pèire de Bedarrius, Edmond Garriga : a ma polida Fineta (1890), Maurici de Laurenç, Pau Brouillet, Aimat d'Agussòl, Oscar Còsta, Enric Boquet, Bastida de Clausèl, Ipolit Messina, Aquiles Arnaud, A. Bauquièr, Antòni Ros de Lunèl Vièlh, August Vivarés, P Cavalièr, August de Cavalièr, A. Henry, Ciprian Dumàs, Josèp Lacrotz, August de Veyrier, Gracian de Ponç, Urban Cadilhac, Amenil, Juli de Granat, Adrian Marqués, A Maffre de Baugé, Dònadieu Braç...

[41] Tre 1874 Ròcaferrièr escriviá : « Ne pourrait-on formuler le vœu, qu'un système orthographique commun fût accepté à l'avenir par tous ceux qui écrivent les divers dialectes de la langue d'oc ? Il y a là évidemment un essai difficile à tenter et qui aura ses périls, mais qui seul peut donner aux idiomes méridionaux une force de résistance suffisante. La philologie regrettera la perte de quelques formes particulières ; mais quel avantage ne gagnera-t-elle pas aussi à, l'abandon définitif de ces mille systèmes orthographiques... ». Imaginava quitament qu’aquel sistèma ortografic deviá èsser « éloigné de toute exagération phonétique ou particulariste... lieu commun de nos idiomes méridionaux et reliant autant que possible leur littérature à celle que nous ont légué les troubadours ».   

[42] Édouard-Antoine Marsal : Dins las carrièiras dau Clapàs (1896).

[43] Cau dire que dins lo meteis temps pareissiá en fulheton dins la « Campana » una « Grammaire Languedocienne » (dialectes de Montpellier et Lodève ; par Léon Lamouche, qu’aguèt doas edicions en 1902 e 1942. Es un document de referéncia mas lo libre de Therond n’es un excellent complement tant coma « le sous-dialecte Bas-Languedocien de Clermont l’Hérault per Louis Pastre (1913).

[44] Jogavan adés una peça signada dels dos jot l’escais de « Louvis-Filibert) Jout un balcoun (1911)

[45] L'occitan en guerre - Louis Bonfils, lettres 1914-1916 par Guy Barral L'occitan en guerre - Lettres du félibre Louis Bonfils (guerre 14-18) à l'écrivain Pierre Azema, contribution du Midi au combat de la France, Guy Barral, PULM 04 92 53 98 40

[46] En lengadocian de l’endrech, mas aqueles poètas de pichòta Camarga, coma tanben Loïs Abric (1886-1953), anavan totes passar au provençau mistralenc après la guèrra jos l’influéncia de Folco de Baroncelli e de Josèp d’Arbaud :

[47] Li Roso que saunon, Avignon, 1902, Roumanille éditions, préface de Pierre Devoluy.

[48] Francés Deseuse - L'Escotaire : Cronicas de Caravetas reculhidas per J.-F. Brun - IEO coll. A Tots 1982

[49] « À boulet rouge » (1930)

[50] Philippe Gardy : Pierre Azéma, autour du « Ciclopa ». Cahiers Max Rouquette N°13, 2019, 73-75 : Gardy comenta antau « la précision et l’entrain contagieux de son parler montpelliérain » :  « Pierre Azéma était déjà à l’époque où parut Lou Ciclopa une sorte de virtuose de l’occitan. [..] doté d’un style alerte et précis qui savait allier concision et envoléers plus pittoresques à l’occasion. L’occitan de Pierre Azéma est ainsi une langue éminemment orale, appuyée sur une excellente connaissance et une pratique affutée du parler quotidien ; mais c’est aussi un véhicule écrit parfaitement maîtrisé, souple, clair et cependant imahé, d’une extrême vivacité ». 

[51]Charradissas Occitanas sus Radio-Montpellier 1927-1956 (editadas en 1998)

[52] E tanben los autres autors de la Campana de Magalona, pas totjorn sublims mas intéressants per banhar dins sa lenga: Esteve Delmàs dich Cacaracà, e  Oscar Còsta, amb los autres poètas oblidats  de Sant Andrieu de Sangonis que cantavan las flors. E Adrian Fedièra, Ipolit Messina, JE Castelnau, Francés Brousse dich Brosseton de las Arcadas, Leon Rouquet, Joan Dumàs de Cornonterral, Josèp Lamouroux, "Iouiou de Lansargues" que nos cònta ja de corsas de buòus quitament abans 1900, Julian Arnaud de Lansargues tanben, lo Sauta-Ròcs de Sant Guilhèm dau Desèrt, Marc Rigal, Eleazar Miramond, Frederic Jallois dich "l'esquitlaire de Sant Cristòu", l'abbat LJ Gitarèu qu'èra capelan a Tiaret en Orania, Antonin Sarrou que representava lo Clapàs a París, Joan de Maubòsc, Mèstre Marc de Botonet, Balin-Balan, Leopòld Carlièr, Leopòld Becièra de Seta, Zefirin Bedòs de Marselhan, Peire Causse dich « Caussou de l’Ouliviè »… 

[53] Loubet J : « Les lettres d'oc à Montpellier. Contribution sommaire à l'étude de la renaissance littéraire du dialecte montpelliérain ». Oc (no" 68 du 1-6-1927 et 69 du 15-6-1927) represa dins  l'Almanach Occitan 1928 (Samatan, Gers) pp. 73-81

[54] Joan-Frederic Brun : Tota una vida: Max Roqueta e la revista OC. « OC » 2008, N°367-369, 112-158

[55] Charles Camproux : Per lo camp occitan (Narbonne, Lombard, Imprimerie du Languedoc, 1935).

[56] Joan-Frederic Brun : LEON CÒRDAS NOS A Quitats... (Oc 1988, CCLXXXVIII, XIIIe tièira N° 8 pp 37-38)

[57] Yan Lespoux, « My beautiful laundrette : Léon Cordes et le projet de laverie automatique de l’IEO (1951-1953) », Revue des langues romanes, Tome CXX N°2 ; 2016, 403-412.

[58] Lafont R : La phrase occitane. Essai d’analyse systématique, Paris, PUF, 1967

[59] 1969 : maîtrise de conférence étiquetée « langue et littérature occitane – linguistique romane »

[60] Ritson SE: Political occitanism 1974 - 2000 : exploring the marginalisation of an ethnoregionalist movement. PhD thesis, 2006; http://nrl.northumbria.ac.uk/1723/1/ritson.sandra_phd.pdf



(Oc N°133, XIVe tièira 2020, p 35-57)


Retorn a la pagina de l'autor
Retorn a l'ensenhador de la literatura montpelhieirenca d'òc
Retorn a l'ensenhador de la literatura dau sègle XX-XXI
Retorn a l'ensenhador generau