La BÍBLIA (Ancian testament) traduccion de Joan-Roqueta-Larzac, Letras d'Òc, Tolosa, 2013.

La traduccion es una trapèla per l’escritura. Tròp literària, es infidèla, tròp literala, es de mau legir e vos tomba de las mans. E entre totas las traduccions la mai impossibla de totas es de segur la de la Bíblia. Per mantuna literatura, pas solament de segur l’ebraïca, es estat un tèxt fondador, qu'influencièt màgerment lo biais d'escriure. O siaguèt per l’Alemanda (Luther, 1534) e l’Anglesa (King James Version, 1611). Non pas per l’Occitana. Nòstra literatura medievala reforfa de parafrasas de tèxtes religioses latins que sovent son pas desprovesidas d’interés literari (e de tot segur filologic). Avèm de parafrasas parcialas dau tèxt latin de la vulgata, la mai esmoventa estent la famosa traduccion dicha valdesa, mas sai que benlèu catara, que s’atròba a la bibliotèca de Lion[1]. Aquel tèxt clandestin, que demorèt ignorat de sègles de temps, aguèt ges de resson dins las letras d’òc. Demòra de bon legir per se banhar dins una sintaxi idiomatica que per passadas es beluguejanta. Una traduccion parciala de l’evangèli de Joan[2] que lo manescrich n’es a Assisi s’amerita tanben d’èsser legida coma un monument de la pròsa d’òc medievala. E citarai tanben de parafrasas dels Psaumes per Arnaut de Saletas[3] e per Pèir de Garròs[4], que son de monuments literaris, mas qu’aguèron pas gaire de resson, l’aventura de la Reforma dins las tèrras d’òc s’estent endevenguda puòi una aventura francofòna. E puòi venguèt la respelida, Mistrau s’apassionèt per una traduccion de la Genèsi en Provençau, que volguèt far pegar au latin mas que retrai la prosodia de la version francesa de Sacy. E los Evangèlis per Xavier de Forvieras[5], dins un èime diferent, un provençau d’una magnifica limpiditat, un autre cimèl de la pròsa d’òc de tot segur, que seriá interessant de cercar dins quana mesura servís de precedent au bèu terratrem estilistic que siaguèt la « bèstia dau Vacarés »[6].

E nòstra respelida dins un novèl terratrem engendrèt l’Occitanisme, e Cubainas ne siaguèt un dels primadièrs mai estimats. Escolan dau grand Godolin cerquèt lo dire mai sublim, las paraulas mai ricas, per represtir dins la lenga d’òc las escrituras sagradas[7]. E dins un autre biais aquò siaguèt tanben lo pretzfach de Cantalausa[8]. Traduccions parcialas a cada còp, aventuras literàrias plenas de gaubi.Mas la vertadièira traduccion de la Bíblia en òc demorava de far.

Quau èra melhor plaçat per s’i atalar que Joan Larzac ? Prèire e biblista, ensenhaire d’Escritura Santa, predicator de tria, es estat un dels escrivans mai importants de la literatura d’òc au sègle XX. S’èra fretat a aquela aventura dempuòi totjorn. A las edicions « Lo libre occitan » publiquèt una traduccion saberuda dau « Libre de Rut » (1968)[9] amb d’anotacions a jaba, testimòni d’aquel projècte.

E puòi i aguèt « La Bíblia del Dimenge e de las Fèstas » dins un èime desparièr[10]. Lo tèxt, e pas mai, en lenga simpla e justa, dels extraches biblics de la liturgia dominicala de la glèisa catolica. Pas tota la Bíblia adonc, sols los morsèls que se legisson a las messas dels dimenges. Los de las messas de setmana i son pas. Rapelem que sus un cicle de tres ans es tota la Bíblia, en principi, qu’es legida per tròces dins la liturgia catolica dempuòi lo Concili de Vatican II. La traduccion de Larzac dins aquela « La Bíblia del Dimenge e de las Fèstas » es lisca, consensuala, desforviant las audàcias que se seriá pogut esperar d’un tal capelan e biblista anticonformista.

E uòi avèm quicòm mai, un impressionant libràs religat de carton roge, la prumièira traduccion menimosa, rigorosa, de l’Ancian Testament en lenga nòstra. Es estada anonciada coma aquò, e la promesa es tenguda.

Joan Larzac a defugit la tendéncia sabenta excessiva de sa prumièira version dau Libre de Rut en 1968, e tanben çò tròp lisc de sa traduccion liturgica de 1997. S’es situat entremitan. Pegant au tèxt originau e ne transferiguent lo ton e la substància en òc. E justament, lo picar de la dalha es aquí, quane òc ? A defugit tota temptacion de far de literatura polida, sèm a las antipòdias de Le Maistre de Sacy – o de l’equivalent provençau que ne faguèt Mistral. Mas a posat per rendre la simplicitat bruta e tellurica de l’Ebreu dins la riquesa sauvatja e santarosa de l’occitan, de còps popular, de còps literari, la lenga dins sa totalitat bateganta, dins sa fòrça. De bon comprene a cada còp, ges de farfantèla inutila. Mas d’una expressivitat espectaclosa. Lo rag de la vida.

Aquò se vei mai que mai dins los libres narratius (Jutges, Samuel, Reis, Cronicas, Esdràs…) que son sovent pesucs e laguiants dins las reviradas francesas que fan ara referéncia. Aquí jos la pluma de Larzac se legisson a de reng coma de polidas istòrias contadas en lenga d’òc simpla e autentica. Parièr per los tèxtes sapiencials ont retrobam quicòm dau gost deliciós de nòstres reculhs de provèrbis populars. Quauques exemples:

 « Venga lo maissant, ven tanben lo mesprètz » Pr 18, 3

« La glòria de Dieus es d’amagar las causas » Pr 25, 2

«Aquò's lo còr de l'òme que modifica sa cara / Que siaga en ben, que siaga en mal » (Si 13, 25)

Per los tèxtes qu’avèm costuma de legir jos de formas estetizantas (Saumes, Cantic dels Cantics) los retrobam descruscats de tot asornament literari, « bruts de descofratge », e aquò’s sai que volgut per retrobar la rusticitat sintaxica de l’Ebreu biblic, que las lengas modèrnas ne vòlon sempre liscar las asperitats. Retorn au tèxt sol.

Per un tèxt coma la Genèsi que cada mot e quitament cada letra n’a suscitat de comentaris e de glòsas subre-abondosas, aquel retorn a la nusetat dau sens primièr poiriá desaviar, o decebre un pauc. Parièr per los Saumes que dins sa forma latina o dins sas multiplas traduccions literàrias an noirit la pregària, la mistica e la literatura. Descruscats de tot çò que las autras traduccions i avián apondut coma nuàncias e glòsas, pareisson d’una nusetat quasi escandalosa. Aquela que las versions francesas contemporanèas dau psautièr (Bíblia de Jerusalèm, TOB…) nos i an acostumat. Lo tèxt sembla tot simple, quasi vuòge. Se compren au títol : son pas mai de Saumes, mas de Psaumes. Retorn a l’estat primièr, non literari.

Mas a la diferéncia d’aquelas versions francesas a ras dau sens en lengatge minimal, la drudesa de la lenga d’òc simpla e populara, exacta e chucosa, de Larzac sauva la lectura, e mai la rend enfachinaira.

Basta pas d’una vida per legir la Bíblia. Es lo libre sens fons, sens fin, ont se destosca totjorn quicòm mai. E ara en 2013 per lo prumièr còp avèm a de bòn una fenèstra en lenga d'òc sus aquel abís. Una traduccion, de segur, qu'a pas res a envejar a totas las qu'avèm en francés, Bíblia de Jerusalèm, Louis Second, Osty, Zadoc Kahn, TOB, Maredsous. Sens parlar de las mai vièlhas de Lamennais, Perret-Gentil, Martin, Darby, Wogue, Giguet, Oltramare, Glaire, Fillion, Crampon … Ni de tot segur de l'ufanosa version dicha de Port-Royal (1696) que Louis-Isaac Lemaistre de Sacy (1613-1684) ne siaguèt lo cap mèstre, e que mai qu'una traduccion es puslèu una reescritura marcada dau sagèl grèu dau pessimisme jansenista. Un inventari recent denombra 84 versions francesas de la Bíblia e de segur que n'i a que i mancan…

Confesse que d'unas iniciativas recentas en francés, generalament controversiadas, m'an especialament interessat per l'ensag que fan de rendre autrament, per d'innovacions ardidas d'escritura, la riquesa dels sens dau tèxt ebrèu que se'n pèrd un molon en traduccion literala, ço dison los ebraïzants. Antau la traduccion de Chouraki (1987), la de Meschonnic[11] (entre 1970 e 2008), la Bíblia dels Escrivans pareguda en cò de Bayard en 2001, e la reconstitucion ipotetica d'un original ebraïc dels tèxts biblics grècs per Tresmontant[12]. Avèm pas aiçò dins la Bíblia de Larzac, mas quicòm mai, e que benlèu fai la mai granda singularitat e la mai granda novetat d'aquel libre sus lo plan literari. Es l'utilizacion de la soplesa espectaclosa de la lenga d'òc, a l'encòp sauvatja e sabenta. Que rend inutil lo bricolatge linguistic qu'aquel exercici impausa en francés. L'occitan pòt, coma un cameleon, se pegar a de sintaxis esquerrièiras e dins la man d'un utilizator avesat coma Larzac aquò foncciona sens ges de problèma. Mai qu’aquò, es una fèsta de la lenga. De seguir dins lo libre de Jòb las malafachas de l’Aversièr, que dins las reviradas usualas es solament l’Enemic, l’Adversari, etc…, aquò dobrís de perpectivas de pensadissa que balhan una mena de vertige. E de creacions de lengatge coma aquò n’i a de pertot. A partir de l’occitan verai que reïnvestís tot lo camp semantic de la Bíblia. Nòstra lenga per i redescobrir amb nòstres mots la metafisica, dins l’espessor dau lengatge.

Una legenda josiva ditz que los àngels dins lo cèl se plorèron, desconsolats, quora la prumièira revirada de la Bíblia, aquela dels "Setanta", siaguèt escricha, en grèc, pausant d'autres mots sus lo messatge celestial qu'èra estat fisat a l'escrinh sagrat de la lenga ebraïca.

Nautres farem pas coma eles. Que la lenga occitana, après tant d'autras, se siá prestada a aquel pretzfach malaisit e benlèu utopic, se'n podèm pas que regaudir tant e mai, nautres aiçaval entre Aups e Pirenèus. I mòstra un còp de mai son extraordinària plasticitat, son engèni per exprimir naturalament una infinitat de nuàncias. E lo legeire de la Bíblia que ressentís lo besonh de cada jorn de se tornar immergir dins aquel ocean sens riba ont l'umanitat dempuòi mai de dos millenaris se cèrca de camins, ara poirà gardar ras de se la Bíblia Larzac per viure desenant aquel viatge existencial en occitan e pas pus en francés. Aurà caugut esperar que la lenga se siá escricha dempuòi mil ans per n'arribar enfin aquí.

Ma principala critica, e de segur d'autres la faràn, es que i aguèsse un peçuc de decontraccion ortografica coma èra d'usatge dins lo quart de sègle passat, mentre aqueste libre auriá degut èsser una referéncia absoluda de lenga. Rai l'ortografia. Que d'un autre costat, es per la causida de la frasa e dau vocabulari a las antipòdias de l'usatge literari costumièr, tornant a las sòrgas vivas e fonsas dau lengatge, qu'aquel tèxt s'impausa dins las letras d'òc coma un monolit.

Joan-Frederic Brun