En 1869, fonda amb Anatòli Boucherie, Francés Camboliu, Pau Gleisa, e Aquiles Montèl la Société pour l'Etude des Langues Romanes, que comptèt lèu un novèl collaborator plen d'energia: L.A. Ròcaferrièr. Aquela Societat publiquèt una revista a l'encòp erudita e literària, la Revue des Langues Romanes (1870). Aquesta revista repren lo flambèu dau "movement sabent" de renaissença d'òc iniciat per Lacurne de Sainte Palaye, Raynouard e Rochegude. Respondent a la renaissença populista provençala lançada a Avinhon per Mistrau e Romanilha, aquela renaissença montpelhieirenca es donc una renaissença sabenta. La revista representa un immens trabalh enciclopedista de reconquista dau patrimòni d'òc dins lo temps e dins l'espaci. Aquela aventura se perlongarà fins a la guèrra de 14, siá mai d'un tèrç de sègle: publicar de tèxtes ancians e modèrnes, literaris o non, d'estudis, de documents de tota mena... En 1876 Tortolon e Octavian Bringuièr obtenguèron la mission de definir scientificament los limits geografics de l'òc e de l'oïl... Aquela carta fai referéncia dempuòi.
Lo 21 de Mai de 1876 es una data importanta de l'istòria de la renaissença occitana dau sègle XIX. Dempuòi 1854 (fondacion dau felibritge), èra pas qu'un afar Provençau, acantonat en riba gaucha de Ròse. Mas la renaissença sabenta lengadociana, qu'avança ara sos escrivans (Bringuièr, Langlada, Moquin-Tandon...) e la renaissença catalana (Balaguer, Quintana, Verdaguer, Rosselló, Torres, Camps, Bofarull, Llorente...) se jónhon amb estrambòrd au movement. Son antau nommats cinquanta majoraus que representan l'elèit dau Felibritge. La renaissença s'alarga subran a tot l'espaci occitanò-catalan...
Lo discors de Tortolon en Març 1877 que donam aicí dòna l'ambient d'aquela pontannada. L'espèr èra immens. Era la renaissença totala d'una vasta nacion... E çò que ditz Tortolon ressortirà un mièg sègle puòi amb Ismaël Girard e Loïs Alibèrt... Cau legir aquel ...
DISCOURS PROUNOUNCIAT DINS L'ASSEMBLADA GENERALA DE LA MANTENENÇA TENGUDA A MOUNTPELIÈ LOU 25 DE MARÇ 1877
(cliquejatz l'image çai-dejota)
Aitanben lengadocians e catalans vòlon anar tròp luònh e tròp prompte. Mistral es de còr amb eles, segur. Mas sai que pas los autres provençaus. La contèsta vai s'empusar. Serà ferotja. Abotirà a un replegament fregeluc sus l'identitat provençala estrechament concebuda, barrada sus son passat. La rompedura amb los catalans serà lèu totala, vist que sa renaissença quita d'èsser solament literària e pren de colors politicas. Los montpelhieirencs Tortolon, Ròcaferrièr e Xavièr de Ricard se fan propagandistas d'un felibritge alargat fòra d'Occitania a totes los pòbles latins. E vòlon reünificar l'occitan puslèu sus la basa dau lengadocian, coma o farà Alibèrt. En tornant a una grafia mai classica, amb de finalas e -a, la letra -m a la prumièira persona dau plurau, e la letra -r als infinitius... Aquí en riba gaucha de Ròse començan d'i veire roge. Caudrà que les avinhonencs manden a Montpelhièr Roumieux e Arnavielle per lançar un movement populista e provençalò-centrista en oposicion amb l'accion sabenta e la vision planetària dels Tortolon, Ròcaferrièr e Xavièr de Ricard. Aquel movement, qu'aurà per organ lo jornau "la Campana de Magalona", se presenta donc a la debuta coma una oposicion a çò que se fai a Montpelhièr dempuòi 1869 e que, per los avinhonencs, vai tròp luònh.
Carles de Tortolon viurà mau aquelas garrolhas. El que s'èra escridat en 1876 "Certains diront que je rêve: celui qui n'a pas rêvé l'impossible n'a jamais rien fait de grand" deu prene la mesura que la granda respelida que ne somiava, e que i vesiá prene son vam, es ara en trin que s'anequelir en rambalhs mediòcres de jos-prefectura. Ensaja en 1882 de crear "la revue du monde Latin", que serà per el una decepcion. En 1892 demissionarà dau Felibritge, que n'èra pasmens dempuòi l'acamp de 1876 un dels cinquanta majoraus.
Entre 1892 e sa mòrt en 1913, se pòt veire dins sa correspondéncia amb Mistral que, ni per èstre retirat de la scèna, contunhava de preparar d'obratges. Un d'eles autobiografic, èra titolat: "Notes et souvenirs de quelqu'un qui ne fut rien". Ont son passats aqueles manescriches?
Tortolon defuntèt as Ais en cò de sa filha, lo 12 d'Agost de 1913.
Un poëma istoric, de tonalitat epica, de Carles de Tortolon, que mòstra cossí mestrejava l'òc (es revirat dau Catalan en Montpelhieirenc): En Jaume a Tarragona.
Retorn
a l'ensenhador de la literatura montpelhieirenca d'òc
Retorn a l'ensenhador de la
literatura dau sègle XIX
Retorn a l'ensenhador generau