Jean-Claude Rixte : "Anthologie de l'écrit drômois de langue d'Oc". Volume I, XII°-XVIII° siècles, 2002, 312pp; Volume II, XIX°-XX° siècles; 2004, 400pp. Edicions de l'Institut d'Estudis Occitans Daufinat-Provença, tèrra d'òc.
Au portal de cadun dels volums i a un egrègi
especialista universitari, Bouvier per l'Edat Mejana, Martèl per la literatura
modèrna, e cadun d'eles trai lo meteis crit d'estonament: "Quau auriá
cresegut aiçò? Quau auriá imaginat que siágue tant rica la cultura occitana
d'un despartiment coma la Dròma?".
Aquò mòstra clar l'interés de far aquela mena de trabalh d'inventari.
Car s'es puslèu fach fins ara lo contrari. Un trabalh de seleccion de çò
milhor, qu'a fòrça d'èsser selectiu segon de critèrs sovent fosques ne finís
per far crèire que la cultura occitana es esqueletica. E fòrça d'occitanistas
en tota bòna fe s'imaginan qu'avèm quauques polidas belòrias e amb aquò pas
mai. Mentre es un encantament de retrobar un patrimòni total, ont a costat de
las "grandas òbras" que podèm arborar coma bandièiras podèm tanben
percórrer d'òbras minoras o marridas, de tèxtes non literaris, de produccions
popularas, mas aquò's tota la saba d'una cultura viva, aquò i baila una bèla
part de son relèu...
L'autor, de verai, amb modestia, titola son òbra
puslèu "antologia" qu'inventari, mas es clar que son prètzfach es
enciclopedic e que lo trabalh qu'a complit dins aquela amira es exemplar, e que
deuriá servir d'exemple a d'autres obratges semblants dins tota Occitània. Me
soi ieu meteis mainat en ensajant de reculir l'ensèms de la cultura d'òc
"montpelhieirenca" dempuòi quauques annadas sus un siti internet de
l'immensitat d'un tal projècte. D'ont mai cercam d'ont mai trobam, e tal autor
"minor" vai sovent vos far descobrir quauques belòrias, una frasa,
una expression, un mot requist, un peçuc d'imaginari que se pòt reïnvestir dins
una literatura novèla... De tot segur
nos cau pas estrechament replegar aquí dedins, mas o podèm reprene a nòstre
compte dins una amira mai larga. Es un pauc dins aquel sentit que Cristian
Rapin a complit son vast trabalh de lexicograf, amb una perspectiva panoccitana
aqueste còp. Mas per bastir una cultura panoccitana que siágue pas la dau trist
"esperantòc" denonciat per nòstre car amic e mèstre Bernat Manciet,
cau tornar prene en compte nòstras riquesas vertadièiras, e aquelas d'aquí
s'atròban evidentament a un nivèl "local".
D'en primièr, lo Diés e lo Valentinés son un grand
fogau un pauc oblidat de creacion trobadorenca. Tot lo mond conois Beatritz de
Dia, que sas cinc peças son de tot segur represas aquí pp 24-37. Son bust
romantic asòrna la cobèrta dau tòm prumièr. Regretarai benlèu que Rixte
m'assabentèsse pas mai sus l'ipotèsi d'una "segonda comtessa de Dia",
personatge imaginat antan per Camil Chabanneau per interpretar aquela boleguiva
trobairitz mesa en scèna per Francesco da Barberino dins "Del Costumo e reggimento de donne".
Mas una autra trobairitz d'elèit asondra tanben aquela encontrada. Es la
misteriosa Bieiritz de Romans que son famós poèma ont declara a una enigmatica
Na Maria "en vos ai mon còr e mon
talant" a suscitat pro d'interés en fin de sègle XX - d'unes que i a
imaginant aquí una tendra idilli safica, çò que demòra de tot segur fòrça
conjectural, Pèire Bèc s'es explicat recentament aquí dessús. Aitanben nòstras
tant afeccionadas trobairitz constituisson un títol de glòria
"oficial" de las letras d'òc que s'es largament estudiat e
vulgarizat. Son conegudas. Mentre d'autres aspèctes de la produccion en lenga
nòstra, medievala o mai tardièira, son
encara largament rebonduts.
Una autra figura importanta qu'apareis aicí es
Falquet de Rotmans, ja conegut dels letrats occitans per una edicion critica
menimosa de R. Arveiller e G Gouiran (1987) que sembla malurosament sus lo plan
de l'estetica un policopiat de tèsi. Aqueles autors ne fan l'autor de la
sublima auba mariala tras que celèbra
"Vèrs Dieus, el vòstre nom e de
sancta Maria", classicament atribuïda au sinistre e freg Folquet de
Marselha ni que siágue pas gaire de son biais. Dau còp, en tornant legir
l'ensèms d'aquela òbra un pauc oblidada, òm a ges de mau a la considerar coma
la d'un trobador de prumièira borra. Rixte ne'n causís de polits morsèls.
Mas nos carram tanben de rescontrar de visatges un
pauc mai novèls coma aquel dau joglar
Bertran d'Aurèl, que fai partida
d'aquela curiosa societat itineranta dels trobadors occitans despatriats que
frequentavan las corts d'Italia dau Nòrd jot Frederic II, e que lo mai
emblematic n'es lo redobtable Guilhèm Figuèira. D'unes intellectuals
new-yorkeses veson dins aquel grop "faidit" que se sap que los
distinguits Aimeric de Pegulhan e Uc de Sant Circ los afeccionavan pas gaire, los ancessors dau
"punk-rock". Resèrve mon jutjament aquí dessús. E Rixte, pus prudent,
ne ditz pas res. Mas Chabanneau los descriviá ja i a mai d'un sègle coma
"pauc recomendables". Las tençons quichadas, provocadoiras, entre
aqueles protagonistas mancan pas jamai ni de sau ni de pèbre. Dins aquel
ambient evoluïguèron tanben Guilhèm Augièr Novella e Guilhèm Magret, que son de
tot segur d'excellents trobadors que nos carram de redescobrir dempuòi quauques
annadas, ni que siá dificil de ne trobar l'òbra completa pauc accessibla. E, çò
que gasta pas res, sas vidas semblan d'èsser estadas de vertadièrs romans picarescs.
Desconegut cap e tot per ieu èra Genim d'Urre de
Valentinés, autor d'un sirventés que de romanistas de mestièr, espepissant sa
tecnica d'escritura, l'an agut jutjat
tras que sevèrament. Me geinarai pas per considerar per ma part que la fòrça e la fluiditat de l'expression
ne fan un autor plen d'interés: "Pois
prètz s'en fui, que non tròba guirença / avolesa detruirà tot quant es...".
Quand critica los marrits barons que vivon dins la negligéncia escotatz coma o
ditz: "Los cròis barons regnon a recresença".
Pòde pas m'empachar ieu, au rebors de l'egrègi Schultz-Gora, per i trobar de
bèus vèrses d'una remirabla sonoritat e una vèrbia poderosa, d'una granda
eficacitat dins aquel genre fin finala convengut.
D'autres trobadors, Pèire Bremon lo Tòrt, Felip de
Valença, Aimar de Peitieu, Alberic de Pisançon, Gausbèrt, Pomairòl, Prebòst de
Valença, Raimon d'Anjau... totes interessants, complètan aquesta impressionanta
galariá de l'Edat Mejana que mòstra cossí viva èra aquesta region dins
l'encastre de la cultura trobadorenca.
Entre aquel prestigiós reboliment e la respelida dau
sègle XIX, Rixte desrebond amb lifritge de molonadas de tèxtes de tota mena,
administratius, religioses, folclorics, que mòstran la vitalitat de la cultura
d'òc dins aquela longa pontannada. De notar en 1580 una corta pèça dicha "comédie de seigne Peyre et seigne Jouan",
que conoguèt au sègle XVI las onors de l'estampariá, tant coma nòstres tant
emblematics Belaud o Pèir de Garròs... Document esmovent. Los protagonistas
prognostican la patz... aquò pren un ton encantatòri. La patz! Dins aqueste
sègle de guèrras de religion! Qué de mai preciós que la patz? "E que lo gròs lòng còr n'empòrte / dins
unfèrn que jamai ne'n sòrte / lo premièr qu'aurà afeccion / de nos tornar en
division". Aquí coma pertot, en fin de sègle XVI, la tradicion
ortografica classica ven de s'esvalir e la grafia es patoesa. E pasmens se'n
tròba de sobras dins un document de 1601 "Formules de conjuration et de
recettes médicales". Mas dins las annadas que seguisson, ont vesèm coma en
Lengadòc e en Provença s'espompir la mòda dels nadaus populars, passa
definitivament per uòlh.
Lo tòme II consagrat als sègles XIX-XX es mai espés,
mostrant clarament una cèrta explosion renaissentista. Parallèla au scenari
general de la literatura occitana. Mas quau fòra de Dròma conois aqueles
autors? Lo libre se dobrís amb August
Boissièr (1802-1867) autor de "pouesias dioisas" e d'un
"glossaire du patois de Die". Un clar voler de primadièr a metre en
parallèl amb l'òbra literària e lexicografica d'un Fabre d'Olivet o d'un
Francés-Raimon Martin. Boissièr a legit l'abat Joan-Batista Favre e coma
aqueles, ne perlònga la dralha risolièira. Aqueste periòde ont endacòm mai en
Occitània florís una gostosa "antiliteratura patoesa" cultivant la
tematica bucolica virgiliana o anacreontica es tanben representada per quauques
exemples de la bòna mena, coma Ipolit Arnoux (1806-1881) e Josèp Grivèl
(1816-1868).
E dins la seguida logica d'aquò retrobam de fach a
las sòrgas dau Felibritge provençau un umanista, ensenhaire republican de
Nions: Carles Dupuy (1801-1876) que dirigissiá un establiment escolar a Nions
ont trabalhava Romanilha, e ne dirigiguèt puòi un autre a Avinhon, ont
siaguèron escolans Frederic Mistral e Ansèlm Matieu. Amb son fraire cabdèt
Antòni dich Dupuy jove (1804-1900) e l'abat Loís Moutier (1831-1903) e tanben
lo pintre Bortomieu Chalvet (1806-1877) dobriguèron lo talh a l'espandiment
renaissentista dau felibritge en Diés e Valentinés. Sas òbras an la frescor
requista de la prumièira espelison poetica dau Felibritge provençau.
A la seguida d'aquò una mena d'atge d'aur de
l'escrich dromés d'òc sembla d'èsser estat, coma un pauc pertot dins nòstre
país, la pontannada 1870-1914. Malurosament, es tanben l'epòca ont l'ensèms de la
produccion occitana patís de la marrida influéncia d'un academisme estrech que
la pèga sus de modèls literaris escolars, que los escrivans se reclamèsson dau
Felibritge o non. Demòra, aicí, l'interés d'aver produsit un abondós corpus de
tèxtes ont las divèrsas varietats localas de l'òc s'atròban "mesas en
consèrva". Especialament interessants sus aquel sicut son donc d'autors
coma Leopòld Bouvat, Maurici Vièl, Pau Vilaret, Ernest Chalamel, Marcial
Moulin, Leopòld Marcèl, Maurici Champavièr, Adrian Didièr... D'autres
escriguèron mai que mai en provençau mistralenc, ni milhor ni pus mau que non
se fasiá mai bas dins la vau de Ròse: Maurici Faure (1850-1919), Alfred
Bonnefoy-Debaïs... Rixte remarca la fegonditat particulara dau sector de Crest,
que donèt, sovent en margina dau felibritge oficiau, una lònga tièira
d'escrivans de la vena populara: Frederic Jobèrt, Laurenç Mognat, Loís
Pranizet, Leon Eymard... Eles tanben illustran dins sos milhors passatges lo
lengatge dins son rajar nadiu. Tant coma au sud dau despartiment los
"isolats" refractaris au Felibritge (A. Chastan, J. Blancard, J.J
Roux...) que practican una "antiliteratura" linguisticament
gostosa.
La personalitat de Pèire Devoluy, lo "capolièr
de l'accion" (1862-1932) domina un pauc aquesta epòca. Ni qu'aiceste non
aguèsse escrich que dins la "lengo
de Mirèio" e pas jamai dins son dialècte de Chastilhon en Diés. A sa
seguida son tota una tièira (Abel Laugier, Maria Bompard, Ectòr Jacomet, Emili
Brun, Pau Ruat) a escriure dins un provençau pòst-mistralenc tant perfièch
coma, malurosament, insipid - tau qu'o
saupèt èstre, o devèm reconóisser, abans que lo regenerèsson de grands engènis
coma Valèri Bernard e Josèp d'Arbaud. Mas sabèm que los discípols d'Alibèrt
siaguèron luònhs d'escapar au meteis mau! Aitanben los dromeses seguiguèron pas
totes la causida linguistica de Devoluy: Gatien Amolric (1858-1945) illustra lo
lengatge popular dins un teatre plen de vida e de color. D'assenhalar tanben
Rodòlf Bringer (1869-1943) jornalista e poligraf, que tròba un estil original
per revirar "la primo idilo de
Teoucrite".: "Fai m'excusa,
bergier, que de mi pauri labras / cant ne'n vodriáu tirar quand brilha lo solèu...etc..."
Per passar au sègle XX, Rixte nos congosta de
cinquanta-cinc paginas de còntes populars e de galejadas divèrsas, abans de
passar a la literatura ont se perlònga la tradicion patoesejaira (Amadieu
Théolas, Gustau Terrassa, Renat Manent) pervenguda a son nivèl zerò e una la
tradicion felibrenca que dòna aqueste còp en "lengo de Mirèio" d'escriveires perfiechament onorables coma
Loís Bechet (1873-1941), Joan Còsta (1878-1966), Pau Pommier (1888-1947), Octau
Bonnefoy-Debaïs (1895-1917), Anna-Noëlla Gambús (1904-1974), Eugèni Martin
(1907-1983). Lo ton de la lenga es just e sap far nàisser l'emocion dau
legeire. D'aquí ven sai que que l'occitanisme apareguèsse pas que tardièirament
sus aquelas tèrras septentrionalas. S'atròba ges de traça vesedoira de
l'occitanisme de las annadas 30 ni d'aquel d'après 1945. La seccion de Dròma de
l'IEO siaguèt pas creada a Monteleimar qu'en 1977, au cimèl de las "vint
gloriosas" ont sortiguèt dau tunèl la tematica occitana... Amb d'ainats
eissits de la glèba nadiva dau parlar local (Renat Girard nascut en 1913; Joan
Boule 1917-1991) vesèm se levar de vòses nòvas coma las de Gerard Champèl,
André Reynier (nascut en 1935) Pèire Giles (nascut en 1938), Gerard Bayle
(nascut en 1945), Cristian Espinàs (nascut en 1947) Joan-Bernat Plantevin
(nascut en 1950). D'assenhalar la personalitat interessanta de Jacme
Chircop-Baumèl (1935-1996), pènegre nascut a Sfax (Tunisia) e qu'aclimatèt en
valentinés l'imaginari maugrabin, animant a l'encòp de clubs d'arab e de
cèrcles occitans. E Rogièr Pasturèl (nascut en 1938) que desvolopa una òbra de
dramaturg sus d'amples subjèctes istorics que mancan pas de buf. E l'editor Han
Schook (nascut en 1943), e Maria-Cristina Còsta-Rixte nascuda en 1948, fina
trobairitz vibranta d'emocion e reviraira de Seamus Heaney. E subretot una jove
de mens de quaranta ans, Eliana Tourtet (nascuda en 1966), qu'aganta ela tanben
l'occitan de Dròma amb un biais nòu per ne far una polida lenga de literatura
per lo sègle XXI.
Tota aquela enumeracion dòna una mena de vertigi.
Verai qu'es rica, aquela literatura d'òc de Dròma. Quitament prestigiosa a
l'Edat Mejana, abondosa sens gaire de qualitat a la bèla epòca academica dau
Felibritge, onorabla au sègle XX... L'esvèlh a l'occitanisme modèrn i es
tardièr. Las joves vòses que poiriam veire se deslargar au sègle XXI i son pas
de miliassas: mai que mai doas trobairitz plenas de sensibilitat, felenas de
Beatritz de Dia e Bieiritz de Romans: basta contunhèsson d'escriure !... Mas
sus aquela fondamenta ara inescafabla de l'immens trabalh de redescobèrta de JC
Rixte pòt nàisser quicòm mai. Tot aquel patrimòni amb sas grandors e sas
flaquesas pòt reïnjectar una saba d'irresistibla vida a un escriure novèl fach
per lo millenari avenidor. Pro que d'unes se'n sentiguèsson lo voler...
Cap a
l'index alfabetic dels autors.
Cap
au somari analitic de la literatura